Centrum im. Adama SmithaPierwszy Niezależny Instytut w Polsce od 16 września 1989 roku

O KSIĄŻCE “PAPIEŻE I KAPITALIZM”

Na rynku księgarskim ukazała się pozycja ważna. Nakładem oficyny “Znak” wydana została książka ojca Macieja Zięby “Papieże i kapitalizm” z podtytułem  “Od Rerum novarum  po Centesimus annus”. Autor podejmuje w niej analizę papieskich encyklik społecznych ogłoszonych na przestrzeni ostatniego stulecia. Szczególną uwagę analiza ta zwraca na stosunek Kościoła do politycznej i ekonomicznej organizacji społeczeństw. W istocie mamy tu do czynienia z precyzyjnym wykładem, którego treścią jest to, co zwykło nazywać się Katolicką Nauką Społeczną. Dzięki tej dwustustronicowej pracy, napisanej prostym i zrozumiałym (ale dalekim od uproszczeń) językiem, mamy wreszcie okazję poznać, co na treść tego pojęcia naprawdę się składa. Pojęcia, które w ostatnich latach stało się uzasadnieniem i usprawiedliwieniem dla najrozmaitszych, często całkowicie ze sobą sprzecznych, projektów i programów politycznych. Można odnieść wrażenie, że każdy kto zechce wypełnia jetreścią według własnego widzimisię, nie dbając o to, że ma ono przecież swoje własne znaczenie.

Szczególnie cenne w pracy ojca Zięby jest osadzenie ekonomii i polityki w kontekście kulturowym – podkreślenie wzajemnych tu związków i zależności. Analiza tak przeprowadzona zyskuje charakter całościowy i unika powszechnego błędu postrzegania – zwłaszcza ekonomii i kultury – jako zjawisk zasadniczo od siebie niezależnych. 

“Papieże i kapitalizm” zawierają omówienie encyklik z ostatnich stu lat, począwszy od “Rerum novarum” Leona XIII z 1891 roku, przez “Ouadragesimo anno” Piusa XI (1931), “Mater et Magistra” i “Pacem in terris” Jana XXIII, “Populorum progressio” Pawła VI, aż po “Laborem excercens”, “Sollicitudo rei socialis” i “Centesimus annus” Jana Pawła II. Wszystkie te dokumenty stanowiły odpowiedź na pytania właściwe dla swoich czasów – dlatego różnią się między sobą podejmowaną problematyką, rozłożeniem akcentów, stosunkiem do poszczególnych kwestii wreszcie. Kościół występuje tu bowiem nie tylko jako nauczyciel, ale jest przecież także uczniem swojej epoki. “Rerum novarum” musiała się zmierzyć z głębokim sprzecznościami kapitalizmu schyłku XIX wieku, kwestią robotniczą zwłaszcza; “Quadragesimo anno” poszukiwała odpowiedzi na pytania, które ujawniły się w związku z kryzysem społecznym i gospodarczym przełomu lat dwudziestych i trzydziestych; encykliki społeczne Jana XXIII i Pawła VI musiały brać pod uwagę rywalizację systemów społecznych, problemy krajów Trzeciego Świata, polityczne sukcesy idei państwa opiekuńczego; encykliki Jana Pawła II czerpały ze szczególnych doświadczeń obecnego papieża, nie mogły wreszcie nie wyrazić stosunku Kościoła do widocznego kryzysu kultury naszych czasów. Tak więc w przypadku encyklik Leona XIII i Piusa XI, ale także Jana Pawła II mamy do czynienia z zasadniczą akceptacją podstawowych wyznaczników gospodarki kapitalistycznej – prywatnej własności, konkurencji, ograniczonej aktywności państwa – oraz z otwartą krytyką idei socjalistycznej. Tymczasem “Mater et Magistra” i “Populorum progressio” w szczególności, do porządku kapitalistycznego odnoszą się z większą rezerwą, a projekt socjalistyczny nie spotyka się z jawną niechęcią. W każdym jednak przypadku Kościół wyraźnie zastrzega, że nie proponuje żadnego własnego modelu idealnej organizacji społeczeństwa. Jan Paweł II napisze w “Centesimus annus”: Wiara chrześcijańska nie sądzi, by mogła ująć w sztywny schemat tak bardzo różnorodną rzeczywistość społeczno-polityczną i uznaje, że życie ludzkie w historii realizuje się na różne sposoby, które bynajmniej nie są doskonałe. Chrześcijańska prawda ma jednak pomóc “lepiej zrozumieć potrzeby społeczeństwa godnego człowieka, naprawić wypaczenia, zachęcić do odważnego działania w służbie dobra”. W takiej perspektywie encykliki podejmują analizę współczesnych sobie systemów społecznych. Największą część książki zajmują rozważania na temat encykliki “Centesimus annus” – ze względu na jej aktualność. (Powiedzieć można, że wcześniejsze encykliki społeczne mają charakter poniekąd historyczny.) Ponadto “Centesimus annus” ogłoszono w stulecie “Rerum novarum” i w pewien sposób stanowi ona podsumowanie nowoczesnej nauki społecznej Kościoła. Należy sądzić, że przypomnienie “Rerum novarum” w sto lat od jej wydania nie ma znaczenia wyłącznie jubileuszowego. “Centesimus annus” powstała w wyjątkowym okresie – upadek bloku komunistycznego, coraz bardziej widoczny kryzys państwa dobrobytu, kryzys kultury konsumpcyjnej – każą właśnie dzisiaj w szczególny sposób poszukiwać dróg dla “naprawy wypaczeń” i “odważnego działania w służbie dobra”. W tych poszukiwaniach encyklika wielokrotnie odwołuje się do swoich poprzedniczek, w szczególności jednak do “Rerum novarum”. Podkreślić trzeba, że zarówno “Centesimus annus” jak encyklika Leona XIII, ale również “Quadragesimo anno”, organizację społeczeństwa najbardziej odpowiadającą ludzkim potrzebom odnajdują w średniowieczu. Ład średniowieczny, z jego bogactwem form pośredniczących między jednostką a państwem, stanowi punkt odniesienia dla rozważań o współczesności. W tym kontekście widać wyraźnie, że encykliki Leona XIII i Piusa XI inspirowały twórców niemieckiego programu ordoliberalnego, a ten z kolei nie pozostawał bez wpływu na “Centessimus annus”. W centrum uwagi tej encykliki pozostają kwestie politycznej organizacji społeczeństwa i porządku ekonomicznego, w ramach którego ono funkcjonuje. Papież udziela ograniczonego poparcia demokracji i gospodarce rynkowej. Ograniczoność ta jest konsekwencją przekonania o przemijalności każdej politycznej czy gospodarczej formacji. Demokratyczny kapitalizm nie jest przeto – jak sądzą niektórzy – ostatecznym wypełnieniem dziejów, końcem Historii. Papieskie poparcie nie wynika z wewnętrznej doskonałości demokracji i wolnego rynku – przeciwnie, Kościół jest świadom wszystkich ich słabości. Warunkowa aprobata polega na konstatacji, iż kapitalizm i demokracja po pierwsze: stanowią rozwiązanie lepsze, niż mogące stanowić wobec nich alternatywę – czyli systemy autorytarne, kolektywistyczne czy wręcz totalitarne, i po drugie:  wypełniają owo – jak pisze autor – antropologiczne minimum, czyniące je akceptowalnymi. 

Znajdując dobre strony zarówno demokracji jak wolnego rynku encyklika wskazuje na ograniczenia i uwarunkowania ich stosowania. Dla wolnego rynku właściwe są zatem pewne tylko obszary działania, na których obowiązuje “logika wymiany”, ale nie można ich  stosować tam, gdzie życie społeczne regulowane być winno “logiką daru”. Demokracja zaś może skutecznie funkcjonować w społeczeństwie, którego struktura złożona jest z rozmaitych, autonomicznych względem państwa, ciał pośredniczących, wśród których szczególną pozycję zajmuje rodzina. Najważniejsze jednak, że demokracja i gospodarka rynkowa mogą być stosowane tylko wtedy, gdy społeczeństwo kieruje się pierwotnymi wobec nich – etyką i moralnością. Tymczasem ani demokracja ani rynek nie są zdolne do odnawiania zasobów etyki – przeciwnie zasoby te są przez nie zużywane. Jeśli etyka i moralność nie miałyby się wyczerpać, muszą być odnawiane w sferze kultury. Rzecz w tym, że i kultura dotknięta jest kryzysem przejawiającym się nadużywaniem wolności, upadkiem autorytetów, chorobą relatywizmu, osłabieniem rodziny.  

Dotykamy w tym miejscu problemu odpowiedzialności za ten stan rzeczy – z jednej strony w roli oskarżonego występuje wolny rynek, z drugiej – kultura. Błędem (choć błędem pospolitym) jest jednak przeciwstawianie obu tych sfer. Ekonomia jest bowiem jednym ze składników kultury, a obie są od siebie wzajemnie zależne i powinny pozostawać ze sobą – posługując się językiem profesora Konecznego – w stosunku współmierności. Upadek jednej z nich pociągnąć musi za sobą klęskę drugiej. 

Wydaje się, że w latach trzydziestych i czterdziestych sytuacja kultury i ekonomii przedstawiała się bez porównania gorzej niż dzisiaj. W obliczu głębokiego kryzysu zwolennicy gospodarki rynkowej i demokratycznego porządku politycznego przyjęli dwie postawy – pesymistyczną, jak Schumpeter, przekonany, że kapitalizm wraz ze swoim rozwojem prowadzi do zniszczenia własnych fundamentów w postaci przedkapitalistycznych instytucji: rodziny, własności prywatnej i etyki; oraz optymistyczną, jak ordoliberałowie, którzy wierzyli, że odrodzenie możliwe jest poprzez odbudowę nadwerężonych struktur społecznych, “deproletaryzację” i upowszechnienie własności. Udana realizacja projektu ordoliberalnego w Niemczech rozpoczęta u schyłku lat czterdziestych powinna skłaniać do optymizmu, ale ... Procesy, które przenikliwie zanalizował Schumpeter, jeśli nawet cofnęły się po zakończeniu wojny, to przecież nie ustąpiły całkowicie. Stan spraw u progu nowego tysiąclecia każe podzielać pesymizm Schumpetera. 

Mikołaj Bierdiajew, analizując kryzys kultury w okresie między wojnami,  wskazywał,  że niezwykłe osiągnięcia cywilizacji europejskiej są owocem nagromadzenia sił duchowych w średniowieczu. Zauważał jednocześnie, że eksplozja dokonań twórczych (np. w Renesansie) nosiła już w sobie zapowiedź przyszłego upadku. Gdyby uznać – per analogiam – że kapitalizm jest okresem szczególnego wykorzystania twórczych możliwości w dziedzinie materialnej, to także jego sukces zawdzięczać trzeba duchowemu potencjałowi przeszłości. Kryzys – według Bierdiajewa – jest wynikiem wyczerpania się duchowych zasobów, a współczesna forma europejskiej cywilizacji nie jest zdolna sama przez się ich odtworzyć. Oznacza to, że potrzebna jest taka zmiana organizacji społeczeństw, która sprawi, że ów potencjał ducha będzie mógł się na powrót odbudować. Być może więc następnym pokoleniom Europejczyków przyjdzie pożegnać się z demokratycznym kapitalizmem. Jeśli tak miałoby się stać, niechaj uczynią to bez żalu pamiętając o pięknym porównaniu Chestertona, który proces upadku rzymskiego imperium i przekształcenie jego zachodniej części w średniowieczną Europę opisał tak: Chrześcijaństwo było promiennym mostem łączącym dwie cywilizacje. Jeśli ktoś mówi, że wiara wyrosła na glebie ciemnoty i barbarzyństwa, odpowiedź jest prosta: tak nie było. Wyrosła w obrębie cywilizacji śródziemnomorskiej w czasach rozkwitu cesarstwa rzymskiego. W świecie roiło się od sceptyków, a panteizm jaśniał jak słońce, kiedy Konstantyn przybił krzyż do masztu. Co prawda okręt potem  zatonął; lecz bardziej zadziwiające jest to, że wyłonił się znowu: na nowo pomalowany i lśniący, z krzyżem ciągle na szczycie masztu. 

 

Krzysztof Dzierżawski - ekspert i doradca Zarządu  Centrum im. Adama Smitha 

PAPIEŻE I KAPITALIZM ,  Znak 1998

Reddit icon
Technorati icon
Yahoo! icon
e-mail icon
Twitter icon
Facebook icon
StumbleUpon icon
Del.icio.us icon
Digg icon
LinkedIn icon
MySpace icon
Newsvine icon
Pinterest icon
poniedziałek, 2020-06-01

KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

Materiał z konferencji KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

do pobrania na miejscu lub z tiny.pl/79q15

film: https://youtu.be/GoZre5PAANU ...

czwartek, 2019-06-06

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

INFORMACJA PRASOWA CENTRUM IM. ADAMA SMITHA, Warszawa, 6 czerwca 201 9

 

Centrum im. Adama Smitha oblicza Dzień wolności podatkowej w Polsce od 1994 roku. 

W 2019 roku ...

piątek, 2018-10-26

Informacja prasowa o stanie inicjatywy Centrum im. Adama Smitha w sprawie projektu ustawy dotyczącej podejmowania uchwał przez zgromadzenia wspólników przez Internet

W środę 10 października 2018 r. odbyło się spotkanie grupy roboczej złożonej z ekspertów Centrum im. Adama Smitha oraz przedstawicieli Kancelarii Prezydenta RP w sprawie projektu ustawy dotyczącego podejmowania uchwał przez zgromadzenia wspólników przez Internet.

Dyrektor Narodowej Rady Rozwoju, Samorządu i Inicjatyw Obywatelskich, Pan Paweł Janik wyraził podziękowanie...

niedziela, 2018-08-12

Mariusz Łuszczewski ekspertem ds. relacji indyjskich

Mariusz Łuszczewski decyzją zarządu Centrum jest nowym ekspertem ds. relacji indyjskich. Oficjalne wręczenie tytułu eksperta miało miejsce 8 sierpnia 2018 roku.

poniedziałek, 2020-06-01

KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

Materiał z konferencji KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

do pobrania na miejscu lub z tiny.pl/79q15

film: https://youtu.be/GoZre5PAANU ...

czwartek, 2019-06-06

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

INFORMACJA PRASOWA CENTRUM IM. ADAMA SMITHA, Warszawa, 6 czerwca 201 9

 

Centrum im. Adama Smitha oblicza Dzień wolności podatkowej w Polsce od 1994 roku. 

W 2019 roku ...