Centrum im. Adama SmithaPierwszy Niezależny Instytut w Polsce od 16 września 1989 roku

SKARBOWOŚĆ POLSKA Dr I. Weinfeld

Historia, Przepisy, Wadze, budżet

1.Listopad roku 1918. Wyłania się trzon Państwa. W jakimże jednak stanie? Terytorium, z małemi wyjątkami, zniszczone prowadzoną na niem wojną, ze szkodami wynoszącemi znaczną część majątku narodowego. Ludność już w czasie wojny, zwłaszcza jej część zawodowo pracująca, ilościowo zmniejszona, a po wojnie w dalszym ciągu dziesiątkowana tyfusem i grypą. Moralność tej ludności obniżona, jak zazwyczaj na obszarze wojennym; również zmniejszona jej pracowitość i oszczędność. Sąsiedztwo Sowietów i radykalizm wojennych doktryn socjalnych z jednej, a bezrobocie i głód w ośrodkach miejskich z drugiej strony, nie wpływają korzystnie na tę moralność. Rolnictwo z ugorami, zmniejszonym stanem bydła, zniszczonym inwentarzem i budynkami. Często lasy i sama rola zniszczone. Przemysł i rękodzieło ze zniszczonemi warsztatami, zasobami i kapitałem. Handel podupadły z powodu etatyzmu wojennego i reglementacji powojennej. Wolne zawody finansowo wyczerpane z powodu służby w wojsku oraz zniszczenia i skonsumowania rezerw, a w dodatku ogólne złe położenie gospodarcze jeszcze bardziej je pogrąża.

Brak większych oszczędności i kapitałów, brak sieci bankowej brak systemu komunikacyjnego, przystosowanego do nowej jednostki politycznej i gospodarczej, brak jednolitych praw sądowych i administracyjnych, brak jednolitego ustroju władz i jednolitego korpusu urzędniczego, brak jednolitej – jeszcze z czasów wojny rozdzielonej – myśli politycznej, brak podstaw i niedomagania wzmagają się przez to, że Polska prowadzi przez dalsze dwa lata wojnę z Rusinami i z Sowietami. O dalsze dwa lata ulega też opóźnieniu ustalenie granic i obszaru państwa, co nastąpiło dopiero w roku 1923 i co w znacznym stopniu utrudniało uzyskanie pomocy finansowej z zagranicy.

Te braki i niedostatki miały oczywiście decydujący wpływ również na finanse Państwa. W tej dziedzinie jednak widoczne były także i inne braki: brak jednolitego i odpowiedniego systemu monetarnego, podatkowego i celnego, chaos w dziedzinie danin publicznych, wzmożony jeszcze przez kolejnych okupantów na poszczególnych obszarach państwa, brak skarbowego aparatu, tj. odpowiednio wyszkolonych pracowników we wszystkich działach tej administracji, brak ustalonych kompetencji między władzą ustawodawczą a wykonawczą, brak ustalonego planu działania, co zresztą nie było dziwnem wobec zmienionych w porównaniu z przedwojennymi i chaotycznych stosunków.

Straty wojenne w ludziach i budynkach p. Weinfeld, Tablice statystyczne Polski za 1924 (1925) i za 1925 i 1926 (1927). La reconstruction de l’Europe 1922. E. Fisk, French Public Finanse 1922.

2. Okres pierwszych pięciu lat nowej państwowości (1918 – 1923) był okresem powolnego usuwania wspomnianych braków, niedostatków, szkód i niedomagań. Usuwanie jednak nie odbywało się systematycznie, choćby z powodu trwającej przez znaczną część  tego okresu wojy. Często następne plany i zarządzenia przekreślały i krzyżowały poprzednie, często eksperyment okazał się chybiony. Szybkie zaś zmiany osób na kierujących stanowiskach, a z niemi również zmiany w polityce i w wydanych przepisach oraz zarządzeniach także opóźniały porządkowanie stosunków. Mimo wszystko jednak w okresie tym zrobiono bardzo wiele, jeżeli tylko wspomniemy odbudowę rolnictwa, przemysłu i górnictwa, stworzenie wojska i administracji cywilnej oraz uporządkowanie kolei. Również położone zostały podwaliny pod skarbowość polską, bez których dalszy jej rozwój nie był do pomyślenia. Podwaliny te – i to trzeba podkreślić – zadecydowały o konstrukcji i fasadzie budowy. Instytucje, linie rozwoju, tendencje w dzisiejszej naszej skarbowości albo istniały już w pierwszym okresie, albo w nim mają swoje decydujące źródła, siły i początek.

Tymczasowa Rada Stanu wyłoniła 17.1.1917 swój D e p a r t a m e n t  S k a r b u,  przemianowany następnie na królewsko-polskie  Ministerstwo  Skarbu  przy Radzie Regencyjnej (15.10.1917). Kierownikami tej władzy centralnej byli kolejno: K.Natanson, St.Dzierzbicki, F.Josse, A.Wieniawski i J.K.Steczkowski. Wojskowe władze okupacyjne nie dały tym władzom żadnych uprawnień. Zasługą ich jest wydanie tłumaczenia ustaw skarbowych rosyjskich, obowiązujących w b.Królestwie Polskiem oraz urządzenie kursów przygotowawczych dla urzędników skarbowych.

3. Warunkiem uporządkowania gospodarki skarbowej było stworzenie jednolitej dla całego państwa  w a l u t y.

Z chwilą powstania Państwa obiegały na jego obszarze, jako prawne środki płatnicze: ruble  carskie,  korony  austriacko-węgierskie i marki niemieckie; nadto wydane przez okupantów niemieckich i ich instytucje emisyjne (w Warszawie i Kownie)  polskie  marki  oraz  Ostruble.Ilość tych obiegających środków była bardzo znaczna. Polska bowiem w czasie wojny dostarczała mocarstwom centralnym wiele produktów rolnych za ich środki obiegowe, wartość jednak tych środków stawała się coraz mniejszą wobec wyniku wojny i wobec tego, że przy ich emisji decydowały wyłącznie względy na potrzeby toczącej się wojny. Zastąpienie tych środków płatniczych jednym oraz unifikacja waluty, były pierwszym zadaniem ministrów skarbu w tym okresie. Nastąpiło to prawnie przez zamianę niemiecko-okupacyjnej instytucji emisyjnej na Polską Krajową Kasę Pożyczkową (1918,Byrka), przez pozbawienie na obszarze całego państwa charakteru prawnego środka płatniczego marek niemieckich (1919, Biliński), tak samo koron austriacko-węgierskich z przymusową zamianą na marki polskie, oraz rubli carskich, a w końcu przez uznanie marki polskiej, jako jedynego w Państwie prawnego środka płatniczego (1920, Grabski).

Faktycznie z końcem roku 1923 zadanie to było spełnione i jedynie marka polska obiegała jako prawny środek płatniczy na obszarze Państwa, nie wyłączając Górnego Śląska. Obok unifikacji waluty, jej stabilizacja musiała być zadaniem i celem ministrów skarbu. Stabilizowanie jednak marki polskiej nie udało się mimo wysiłku wszystkich bez wyjątku kierowników skarbu tego okresu. Spadku nie zdołała powstrzymać ani interwencja na giełdach zagranicznych, ani administracyjne zarządzania, które “reglamentowały” obrót walutami, dewizami, przekazami pieniężnemi ze Stanów Zjednoczonych, towarami z zagranicy itp. Państwo bowiem od samego powstania miało szereg znacznych, nie dających się odłożyć wydatków nadzwyczajnych. Pokrywać je było można w drobnej części tylko pożyczkami, w jeszcze mniejszej podatkami. Zatem nie pozostawało nic innego, jak uzyskiwać środki na zaspokojenie tych wydatków drogą kredytu Skarbu w instytucji emisyjnej. Instytucja ta wypłacała Skarbowi pożyczki w postaci pieniądza papierowego, a pokryciem tej emisji były obligi Skarbu. Tak uzyskanym pieniądzem uiszczał Skarb swoje zobowiązania i wyrównywał deficyty budżetowe wszystkich lat do roku 1923 włącznie.

Dług skarbu Państwa w Polskiej Krajowej Kasie Pożyczkowej urósł do astronomicznej cyfry 291.7000.000 milionów marek polskich (29.2.1924); obieg marek, emitowanych przez tę Kasę w tym czasie wynosił 528.913.000 milionów. Ta inflacja środków pieniężnych zredukowała wartość marki polskiej niemal do zera i uniemożliwiła użycie jej do obiegu w następnym okresie.

Inflacja  środków pieniężnych nastąpiła nie tylko wskutek tego, że Skarb Państwa w sposób bardzo wydatny korzystał z kredytu w instytucji emisyjnej, ale także przez to, że prywatny przemysł i rolnictwo, również zaciągały kredyty w tej instytucji (przeważnie na odbudowę), zwracając pożyczki w pieniądzu o mniejszej wartości. Dla tych pożyczek rozluźnione zostały przepisy o udzielaniu kredytu i o pokryciu obiegu przez instytucję emisyjną. Inflacja ułatwiła odbudowę, była przyczyną wzrostu produkcji i konsumcji towarów, wzrostu obrotów ziemią, papierami giełdowymi, wzrostu eksportu, wciągnęła szeregi ludzi w czynny udział w życiu gospodarczem, stworzyła pozory wysokiej konjunktury. Rzeczywistością jednak były walki o wysokość płacy, stale zmniejszająca się wartość pieniądza, a tem samem straty posiadaczy tych środków pieniężnych, straty ludzi o stałych uposażeniach oraz tych, którzy mieli wierzytelności płatne w tych środkach, a korzyści tych, którzy spłacali wierzytelności w lepszej walucie zaciągnięte i uciekali od marki, kupując za nie złoto, nieruchomości, kosztowności itd.

4. Drugim zadaniem obok walutowego było stworzenie  budżetu, rachunkowości  i  kontroli  i utrzymanie przy pomocy tego aparatu równowagi budżetowej.

Począwszy od roku 1919 układa i ogłasza Ministerstwo Skarbu, systemem w państwach zachodnich przyjętym, p r e l i m i n a r z e  naprzód dla b.Królestwa Polskiego, potem coraz kompletniej dla całego obszaru Państwa. Te preliminarze, uchwalane  przez Radę Ministrów były normą wiążącą Rząd i wszystkich ministrów. Dawały one Ministrowi Skarbu możność kontroli wydatków i hamowania ich,  w miarę sił, drogą pertaktacyj budżetowych albo przy sposobności asygnowania środków. W ogóle przygotowały one kompetencje Ministra Skarbu, jako stróża równowagi budżetowej ze środkami do wykonywania tych uprawnień.

Próby Rady Stanu, która sporządziła preliminarz na I półrocze roku 1918, oraz Tymczasowego Komitetu  Rządzącego we Lwowie, który gospodarkę skarbową od grudnia 1918 do marca 1919 prowadził budżetowo na podstawie miesięcznych preliminarzy, wykształciły szereg fachowych urzędników. Urzędnicy ci zorganizowali później w Ministerstwie Skarbu ten dział pracy dla całego Państwa.

Kontrola wydatkowania przez Ministra  Skarbu  została umożliwiona przez stworzenie aparatu, który rejestruje rozchody, a zarazem i wpływy skarbowe, w postaci kas skarbowych i organów rachunkowych przy władzach skarbowych, niemniej przy władzach administracyjnych drugiej instancji. Ten aparat, własnego do stosunków polskich przystosowanego i ciągle ulepszanego systemu,przygotowuje przede wszystkim materiały do użytku przy układaniu preliminarzy, nadto zaś do użytku Ministra, dla wykonania jego praw przy kontrolowaniu i hamowaniu wydatków innych resortów i do użytku opinii publicznej. Zarazem we wspomnianych organach zbierany jest materiał do zamknięć rachunkowych, które jednak zestawione i Sejmowi przedłożone zostaną dopiero w późniejszym okresie. Już jednak w tym okresie rozpoczyna się należyta publikacja tego materiału w formie zestawień statystycznych, co jest warunkiem zaufania do finansów Państwa, oraz podstawą wszelkich reform.

Kontrola  Sejmu  nad budżetem i gospodarką Rządu jeszcze nie została w pełni zorganizowaną i wprowadzoną na normalne tory. Sejm był dopiero w okresie ustalania swoich uprawnień budżetowych. Żaden preliminarz nie został przez Sejm przyjęty, ani też żadne zamknięcie rachunków przez Rząd przedłożone. Brak tej kontroli był też jedną z przyczyn, że deficyty budżetowe były duże.

Już w tym okresie rozpoczyna swoją działalność Izba  Kontroli  Państwa  (1921, Steczkowski), kontrolująca gospodarkę skarbową. Znajduje to wyraz w pierwszem sprawozdaniu przez Najwyższą Izbę Kontroli Państwa w roku 1922 Sejmowi przedłożonem. Również w tym okresie powstaje Najwyższy Trybunał Administracyjny (1922, Jastrzębski), jakp sąd kontrolujący działalność administracji, a zatem i skarbowej.

Na wielkość  deficytów  budżetowych  wpływały w pierwszym rzędzie nadzwyczajne wydatki, których nawet czasowe odłożenie nie było możliwe, które musiały być zrobione natychmiast a przytem w wielkiej części w obcej walucie. A więc wydatki na wojnę z Rusinami (1919), z Sowietami (1919,1920), na koszta uzbrojenia wojska i jego sprzętu technicznego, na wydatki połączone z ustaleniem granic i kosztami aprowizacji ludności w latach 1919-1921. Dalsza kategoria tych wydatków to: wydatki spowodowane wykupem koron austriacko-węgierskich, odbudową, w tem i odbudową kolei, urządzeniem administracji cywilnej i wojskowej na szeroką, zgodnie z powojennemi tendencjami, miarę. Deficyty budżetowe pokrywanow tym okresie głównie drukiem pieniądza papierowego, a spowodowany inflacją wzrost cen również wpływa na powiększenie budżetu.

Były w tym okresie wysiłki, zmierzające do hamowania wydatków i do osiągnięcia  równowagi  budżetowej: okólnik, tzw. dekalog budżetowy Bilińskiego z 2.8.1919, sformułowane z inicjatywy Steczkowskiego brzmienie art. 10 Konstytucji z 17.3.1921 o prawie veta ministra skarbu na Radzie Ministrów i prawie informacyjnego badania urzędów i zakładów państwowych, konferencja byłych ministrów skarbu w styczniu 1923 u Prezydenta RP. Wojciechowskiego, trzyletni plan finansowy Wład.Grabskiego z marca 1923 i początki jego wykonania za rządów gen Sikorskiego. Wysiłki te nie były w zupełności skuteczne. Jedną z przyczyn była niecierpliwość Sejmu, który dążył do tego, by Polska miała we wszystkich dziedzinach urządzenia najlepsze a w konsekwencji najdroższe i to możliwie szybko. Były one bezskuteczne także wobec niedostatecznie rozwiniętego zmysłu oszczędności, który wojna i inflacja w ostatnich latach tego okresu do reszty zniweczyła

5. Jak wspomniano, druk pieniądza papierowego był w tym okresie najważniejszem źródłem pokrycia wydatków państwowych. Obok tego źródła jednak, korzystali ministrowie tego okresu i z  p o ż y c z e k  p a ń s t w o w y c h.  Nie było to rzeczą łatwą ze względu na niewielką ilość kapitałów w kraju, które częścią zniszczały, częścią spłoszone radykalizmem pierwszych rządów, uciekły za granicę, częścią były w rękach, nowemu Państwu niechętnych. Zagraniczny kapitał nie znał jeszcze Polski, miał mało zaufania do nowego i dostatecznie nieokreślonego jeszcze, a sąsiadującego z Sowietami, tworu państwowego. Wrogowie starali się to zaufanie obniżyć, a zresztą ten kapitał zagraniczny miał sam duże możliwości do lokaty we własnych państwach. Z konieczności zatem musieli się ministrowie Skarbu zwrócić do rynku wewnętrznego i do tam nagromadzanych oszczędności. Fakt, że do końca roku 1921 wpłynęła z wewnętrznych pożyczek równowartość 81,9 milj.dolarów St.Zjedn., dowodzi przede wszystkiem wielkiego patriotyzmu inteligencji polskiej, a nadto umiejętności administrowania tym działem.

Zaciągnięto w tym czasie pożyczki: w asygnatach z r.1918 (Wieniawski), w pożyczce dolarowej z r. 1920, plasowanej w znacznej części wśród Polaków amerykańskich (1919, Biliński), w trzech pożyczkach z r.1920 (Grabski), w pożyczce złotej z r.1923 (Jastrzębski), niemniej w krótkoterminwych biletach i bonach skarbowych. Nadto uchwalono ważną ustawę o kontroli długów państwowych (1922, Jastrzębski).

6.Trzecie źródło, które obok druku pieniądza papierowego i wpływów z pożyczek, miało pokrywać wydatki, to  daniny  publiczne. Wpływy z tego źródła były nikłe w porównaniu z potrzebami króre rosły, z drożyzną, ze zmniejszaniem się wartości pieniądza i ze wzrostem uposażeń urzędniczych. Zamiary jednak i nadzieje w dziedzinie podatków były duże, nieproporcjonalne w porównaniu ze stanem gospodarczym społeczeństwa i sprawnością administracji skarbowej. Nie uwzględnili tego należycie dwaj ministrowie, którzy przeprowadzili kilka podatków nadzwyczajnych: jednorazową daninę od nieruchomości i majątków w kapitale, podatek majątkowy, podatek od zysków wojennych (1919, English), oraz nadzwyczajną daninę i podatek od wzbogacenia się (1921, Michalski). W dziedzinie zwyczajnych podatków zmierzają wysiłki innych ministrów tego okresu przedewszystkiem do uzyskania wielkich finansowych rezultatów z tych podatków. Wprowadzony zostaje podatek od spadków i darowizn (1920, Karpiński) oraz od przemysłu, dochodu, kapitałów i rent, skrzynek depozytowych i szereg opłat (1920, Grabski). Wprowadzenie tych podatków jest jednak równocześnie dużym krokiem do unifikacji trójdzielnicowych ustaw podatkowych, zapoczątkowaniem budowy systemu podatkowego, oraz zamanifestowaniem woli do oparcia budżetu o zwyczajne podatki. Tę wolę manifestują dalsze ustawy, uchwalane w miarę spadania marki polskiej, a zmierzające do zabezpieczenia wpływów z tych podatków od deprecjacji przez podwyżkę stawek, wprowadzenie odrębnych dla każdego podatku mnożników i przez waloryzację podatków w ogóle (1920, Grabski; 1921, Steczkowski; 1923, Grabski i Kucharski). Do tego samego celu zmierza wprowadzenie podatku od obrotu (1923, Grabski), oraz wysokich kar za zwłokę.

Budowa systemu podatkowego  odbywa się pod silnym wpływem doktryn socjalistycznych, jak zresztą w wielu państwach europejskich: kilkakrotne daniny majątkowe, progresja w szeregu podatków, przywileje podatkowe małorolne. Sfery kapitalistyczne a nawet ministrowie skarbu, zbliżeni do tych sfer nie przeciwstawiali się tym wpływom, a dewaluacja pieniądza ukrywała z początku konsekwencje takiej konstrukcji.

W dziedzinie akcyz i monopoli  umożliwiają ustawy z czasowo ograniczonemi pełnomocnictwami dla Rządu ((1921, Steczkowski; 1922, Jastrzębski; 1923, Grabski), unifikację i wprowadzenie ładu do prawodawstwa akcyzowego i administrację niemi, a zarazem zabezpieczenie wpływów przed dewaluacją marki. Zrównano stawki w trzech dzielnicach i na obszar całego państwa rozciągnięto poszczególne ustawy bądź rosyjskie (patenty akcyzowe, monopol spirytusu i sacharyny), bądź niemieckie (akcyzy od wina i kwasu octowego), bądź austriackie (monopol soli, akcyza od olei mineralnych). Dalszy krok naprzód uczyniony został przez wprowadzenie istniejącego w b. dzielnicy austriackiej monopolu tytoniowego, który po czteroletniej pracy przygotowawczej obejmuje w roku 1922 już całe Państwo. To samo zrobiono z monopolem loterii (1920, Grabski).

Duża aktywność prawodawstwa spowodowana jest programowym sentymentem stronnictw antykapitalistycznych do działu monopoli. Finansowa wydajność tego działu wzmagała się przez zwiększanie się konsumcji i ulepszenie organizacji, które w tym okresie łatwiej mogło Państwo przeprowadzić przy tych daninach, aniżeli przy podatkach.

Akcyza od węgla  (ust.niem.z 8.4.1917 RGB1. Str.340), obowiązująca w popruskiej części Górnego Śląska (RRM. Z 26.4.1923 DURP:48), nie jest pobierana na podstawie (nielegalnego) RMS. I PH. Z 9.8.1924 DURP: 85.

Akcyza od bibułek do papierosów  i  gil  z (obwolutów) obowiązywała na obszarach b.zaboru pruskiego, b.okupacji niemieckiej w Królestwie i na Ziemiach wschodnich. Na każdym z tych obszarów na p

odstawie innych przepisów (p. Taylor, Prawo skarbowe, t.II (1920), str.5, 26,35; Druk Sejmu Ust. Nr.3106).

W dziedzinie celnictwa  Sejm dał Rządowi zupełną swobodę postępowania (1919). Rząd skorzystał z tych pełnomocnictw, wydał pierwszą taryfę dla nowego obszaru celnego (1919, Biliński) i zunifikował ustawodawstwo materialne i formalne, przeprowadził wcielenie Gdańska i Śląska  (1920, Grabski), zorganizował administrację odrębnie od reszty administracji skarbowej z Dyrekcjami ceł (1922, Jastrzębski) i Strażą celną; a częstemi zmianami  i dostosowaniem do spadającej waluty (dopłata walutowa, mnożniki, frank złoty) starał się taryfę uczynić narzędziem polityki, liczącej się ze zmiennemi potrzebami gospodarczemi Państwa. 

I w dziedzinie finansów komunalnych położone zostały zunifikowane podwaliny prawne dla skarbowości i stosunku tejże do skarbowości państwowej (1923, Linde).

7. Dużą pracę musieli ministrowie tego okresu poświęcić  przedsiębiorstwom  i dochodowej własności państwowej. Źródła te dawały państwom zaborczym znaczne wpływy, przeważające według obliczeń E.Taylora i autora tej książki czwartą część ogółu wpływów państwowych z Ziem polskich, które były częściami składowemi tych państw. Jednak te przedmioty majątkowe, właśnie jako państwowe ucierpiały w czasie wojny bardziej niż inne; a nadto gospodarka wojenna w pierwszym rzędzie miała na oku nie zysk i utrzymanie substancji. To uzasadniało fakt, że w pierwszym okresie Polska  z tych źródeł nie tylko nie miała tak wielkich dochodów jak pństwa zaborcze, lecz przeciwnie, deficyty tych przedsiębiorstw (zwłaszcza kolei i poczty) były równie wielkie, a czasami większe od deficytu całej administracji, i były powodem, że tak długo nie można było osiągnąć równowagi budżetowej. Idei etatyzmu sprzyja w Polsce wojna, na jej obszarze toczona, i w jej konsekwencji przeprowadzona reglamentacja życia gospodarczego; po jej ukończeniu zaś nadmiar bezrobotnych i niefachowych pracowników, często zwolnionych z szeregów wojskowych z nadzieją zaopatrzenia, w końcu poglądy polityczne i społeczne wielu działaczy i stronnictw, które weszły do administracji państwowej, lub mieli wpływ na rządy i w ciałach parlamentarnych.

Ministrowie skarbu tego okresu, w przeważającej liczbie o przekonaniach przeciwnych etatyzmowi, nie dopuszczają do mnożenia tych przedsiębiorstw (jedynie Pństwowy Bank Rolny został wówczas założony) i do nadmiernego rozwoju istniejących. Przeciwnie, likwidują tzw. wojenne urzędy gospodarcze, a z nimi i monopol spirytusowy (1921, Steczkowski).

W walce z deficytami tych przedsiębiorstw wyłania się idea budżetowego ich wyodrębnienia (1923,Grabski), zmierzająca pierwotnie do umożliwienia stwierdzenia stanu finansowego każdego z nich. Miało ono dać opinii publicznej, ciałom ustawodawczym i rządowi należytą orientację w tej sprawie, i możność wyboru odpowiednich środków do zrobienia ich rentownemi przez oparcie tych przedsiębiorstw o zasady organizacyjne przedsiębiorstw prywatnych. Wprawdzie, z wyjątkiem lasów państwowych, przedsiębiorstwa nie mogą jeszcze w tym okresie wyjść z gospodarki deficytowej, jednak uruchomiono już siły, które te deficyty zmniejszają.

8. W ł a d z e  zostały niemal całkowicie w tym okresie zorganizowane. Centralę Ministerstwa zorganizowali już ministrowie skarbu Tymczasowej Rady Stanu i Rady Regencyjnej (1917, 1918, Steczkowski i Wieniawski), a każdy następny ją ulepszał. Organizacja władz II i I  instancji dokonana została zaraz potem (1919, Biliński), tylko Dyrekcje ceł nieco później (1922, Jastrzębski). Również w tym okresie wydane zostały zasadnicze ustawy o prawie urzędniczem, t.j. pragmatyka służbowa, ustawa emerytalna i ustawa o uposażeniach (1923, Kucharski), które w zasadniczych postanowieniach dotąd (1933)przetrwały. Niemałą rolę przy organizacji władz odegrały wzory austriackie, mniejszą rosyjskie i pruskie. Stworzona raz konstrukcja ulegała w następnych latach – bardzo szczęśliwie dla Polski – powolnym, ewolucyjnym zmianom, które w rezultacie niemal zawsze przynosiły ulepszenia administracji.

Organizacja władz II i I  instancji  uzyskała podstawę prawną  w ustawie z 31.7.1919 DPPP: 65. Przeprowadzoną została na terenie b.Królestwa w r.1920, na obszarze 3 województw wschodnich w r.1921, województwa wileńskiego w r. 1922. Na obszarze Małopolski rozpoczęto dostosowywanie istniejącego tam organizmu skarbowego do polskiej ustawy w r. 1921, na obszarze b.Zaboru pruskiego w r.1922 – RRM. Z 11.10.1922 DURP: 91:876, o Dyrekcjach c e ł  weszło w życie w r. 1923, urżędy celne w b.Zaborze pruskim na granicy polsko-niemieckiej zorganizowano w r. 1921. 

Następujący ministrowie  sprawowali rządy w tym okresie: Władysław Byrka 1918/19, Józef Englich 1919,  Stanisław Karpiński  1919, Leon Biliński 1919, Władysław Grabski 1919/20, Jan KantySteczkowski 1920/21, Jerzy Michalski 1921/22, Zygmunt Jastrzębski 1922/23, Władysław Grabski 1923, Hubert Ignacy Linde 1923, Władysław Kucharski 1923.

9. Koniec pierwszego okresu (i roku 1923) cechuje taka ilość obiegających marek (p.str.4) i tak gwałtowne zmniejszanie się jej wartości, że następuje powszechna ucieczka od marki, liczenie w życiu gospodarczem i kalkulacja na dolary, nawet z żywym i dużym obiegiem goyówkowym not dolarowych, przy równoczesnym wzroście drożyzny i spadku realnej wartości płac w markach. Faktycznie przestaje istnieć waluta polska nie tylko dlatego, że wartość marki wyraża się z końcem roku 1923 w kursie 1 dolara równego 6,4 milionom marek polskich, ale głównie dlatego, że wartość ta zmienia się z dnia na dzień i że marka przez społeczeństwo nie jest uznawana za walutę. Nowy Rząd z Wł.Grabskim, jako premierem i ministrem skarbu na czele, uzyskuje dwukrotnie (styczeń i lipiec 1924) ustawowe pełnomocnictwa do uporządkowania finansów drogą rozporządzeń Prezyenta Rzeczypospolitej. Prace około tego uporządkowania (r.1924 i 1925) otwierają następny z kolei okres w historii skarbowości polskiej. Ogarnęły one wszystkie niemal dziedziny skarbowości i ujęły organizacyjnie bardzo wielu instytucji. Jednak linie, po których się obecnie posuwa rozwój naszej skarbowości, w znacznej mierze nabrały już swojego kierunku w poprzednim okresie, w r. 1924 i 1925 wzmocniły się tylko, a były potem tak zdecydowane, że nie doznały załamania ani odchylenia nawet przez rewolucję w r. 1926, ani przez przesilenie gospodarcze, trwające od r.1930.

10. Przede wszystkiem Rząd zamyka programowo i uroczyście drogę do pokrywania wydatków budżetowych pieniądzem papierowym, pobieranym w formie pożyczek Skarbu z Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej. Tę ostatnią likwiduje, i zakłada emisyjny bank biletowy Bank Polski, w postaci prywatnej, w przywilej wydawania banknotów wyposażonej spółki akcyjnej, której akcje kupują głównie urzędnicy, oficerowie i wolne zawody. Wprowadza natychmiast nową, ulegając nastrojom społeczeństwa, w a l u t ę,  opartą na złocie, z równoczesnym zawieszeniem wymienialności banknotów na złoto. Jednostką wprowadzonego systemu monetarnego stał się złoty polski równy 1.8000.000 marek polskich, przy relacji 1 dolar równy 5,18 złotym. Marki równocześnie wycofane zostały z obiegu. Waluta stworzoną została bez pomocy zagranicy. Żądałaby ona niewątpliwie kontroli z ujmą dla suwerenności państwowej; zresztą nie spieszyła się z tą pomocą, a tu położenie było bliskie katastrofy i opinia publiczna niemal bez wyjątku, widziała w nowej walucie środek do wzmocnienia zaufania do Państwa, nadto warunek robienia i gromadzenia oszczędności i w ogóle sposób poprawy stosunków gospodarczych. Z konieczności zatem musiała być waluta stworzona o własnych siłach, co mogło nastąpić przede wszystkim dzięki dużemu zaufaniu, jakie społeczeństwo z początku  okazało powołanemu rządowi. Realne podstawy do stworzenia waluty dały wpływy ze zwaloryzowanych danin, z raty podatku majątkowego, ze zreorganizowanego monopolu tytoniowego i stworzonego na nowo spirytusowego, z  pożyczek  wewnętrznych, z ceny sprzedaży akcyj Banku Polskiego, z napływu do tegoż Banku ukrytych dotąd walut zagranicznych i złota, wymienianych na walutę polską oraz z majątku zlikwidowanej Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej. Nowa waluta utrzymała się na swoim poziomie tylko do lipca 1925 r. Od tego czasu kurs złotego zaczął spadać przy równoczesnym podnoszeniu się kursu dolara.

Przyczyn  spadku złotego był cały szereg:  brak rzeczywistej równowagi budżetowej, gdyż uposażenie pracowników państwowych zależało od ruchomej mnożnej, idącej w górę w miarę wzrostu drożyzny, a ta istotnie wzmagała się w konsekwencji wprowadzenia nowej waluty; niemniej brak oszczędności w wydatkach państwowych, gdyż Rząd był zdania, że Polska ze względu  na wojsko i oświatę musi posiadać duży budżet, a przytem mało przywiązywał wagi do wprowadzenia oszczędności budżetowych drogą zorganizowania tańszej administracji i zmniejszenia zakresu działalności Państwa; ponadto Sejm od siebie powiększał wydatki, a z drugiej strony wpływy skarbowe zmniejszały się wskutek przesilenia. Rząd, nie rozporządzając żadną niemal rezerwą kasową, pokrywał deficyty drukiem pieniądza zdawkowego, puszczanego w obrót w nadmiernej ilości. Iinne przyczyny złożyły się na spadek złotego: zwiększony import, konieczny z powodu wyjątkowego nieurodzaju w r.1924, i zmniejszony eksport, zwłaszcza wskutek spadku na międzynarodowym rynku cen towarów eksportowanych, oraz wskutek zatamowania eksportu węgla do Niemiec; za deficytowym bilansem handlowym i płatniczym zapotrzebowanie i odpływ walut z Banku Polskiego; zbyt łatwe udzielanie przez tenże Bank kredytów, zwiększających tem samem konsumcję, import, drożyznę i spekulację obcemi walutami; mniejszy od spodziewanego wpływ z pożyczki Dillonowskiej i mniejszy napływ prywatnych kredytów zagranicznych, spowodowany  akcją Niemców i wojną celną z nimi (czerwiec 1925); brak  w kraju oszczędności, mała wydajność pracy i mała ilość zakładów, zdolnych do taniej (zwłaszcza na eksport ) produkcji. Wreszcie przyczyniła się do załamania złotego kampania przeciw Ministrowi Skarbu na osobistem i dzielnicowem podłożu, prowadzona także przez sfery, które wysokość wprowadzonych podatów i ich energiczne ściąganie specjalnie dotknęło. 

Te przyczyny spadku złotego trzeba było usunąć, by zapobiec dalszemu spadkowi waluty. Praca w tym względzie rozpoczęła się po ustąpieniu  Wł.Grabskiego w listopadzie 1925 r. W głównej mierze chodziło o doprowadzenie budżetu do równowagi. Warunkiem tego było zniesienie ruchomej skali uposażeń pracowników państwowych i daleko idące oszczędności budżetowe (1925,1926, Zdziechowski), a pomogły wpływy skarbowe, zwiększone z powodu dużego urodzaju i rozpoczynającego się ożywienia życia gospodarczego. W lipcu 1926 r. okazały się już skutki: nadwyżki budżetowe, zaprzestanie druku pieniędzy zdawkowych, napływ do Banku Polskiego walut  przedewszystkiem z czynnego bilansu handlowego (1926 Klarner);  w pierwszym rzędzie z eksportu węgla, wzmożonego przez strajk górników angielskich, nie mniej jednak przez zaufanie, jakie bezpośrednio po rewolucji  z roku 1926 miał rząd J.Piłsudskiego w kraju i zagranicą. W rezultacie ustabilizował się znowu złoty na poziomie około 9 zł., równych jednemu dolarowi, który to kurs (8,91) następnie został legalnie (1927, Czechowicz ) ustalony, równocześnie z zaciągnięciem u konsorcium banków amerykańskich pożyczki stabilizacyjnej (około 72 milj.dol.), ze zwiększeniem kapitału akcyjnego  Banku Polskiego (do 150 milj. zł.), z ulepszeniem  przepisów o pokryciu obiegu i o działalności kredytowej tego Banku. Warunkiem ten sanacji było przyjęcie przez Rząd dalszych jeszcze zobowiązań (wycofania pieniędzy zdawkowych, utrzymania równowagi budżetowej, odpowiednie zużycie pożyczki itd.) drogą wewnętrznego, w DURP, ogłoszonego aktu (planu stabilizacyjnego) i kooptacji na 3 lata (1927-1930) jako członka Rady Banku doradcy amerykańskiego do nadzoru, by zobowiązania były wykonane. Zwiększenie zapasów kruszcowych Banku, które było rezultatem tej transakcji pozwoliło bez wstrząsów walutowych wytrzymać odpływ złota i zmniejszenie pokrycia obiegu w następnych latach. Pokrycie to spadło z 1207 milj. zł (31.12.1927) do 550.7 milj.zł. (31.12.1932).

Przyczyny odpływu złota  leżały głównie w deficycie bilansu handlowego (1927-1929 milj. zł.), zawinionem w znacznej mierze przez ówczesnego kierownika polityki finansowej premiera K.Bartla wskutek nie ograniczenia importu. Powiększają ten odpływ wypłacane przez Polskę zagranicy sumy z tytułu odsetek i zwrotu pożyczek państwowych oraz prywatnych, z tytułu dochodów od przedsiębiorstw w rękach zagranicy będących, w końcu uciekające za granicę kapitały i stezaurowane w złocie  oraz dolarach i frankach.

Ta walka o stałość waluty, prowadzona jest od r.1930 w trudnych warunkach: wśród poczynającego się bowiem od r.1929 gospodarczego kryzysu światowego, niepokoju, wywołanego rewizjonistyczną polityką Niemiec, wśród niezgody wewnętrznej a przy takich posunięciach w dziedzinie polityki wewnętrznej, które osłabiają zaufanie kapitalistów zagranicznych i tamują kredyt.

Ułatwia  prowadzenie tej walki duży procent ludności rolniczej, mały rozwój przedsiębiorstw w ogóle a duża dostosowalność ich gospodarstw do zmienionej sytuacji gospodarczej i restrykcyjnej polityki banków, stosunkowo małe deficyty budżetowe, pokrywane zresztą rezerwami i nowym bilonem, wydatny eksport, umożliwiony niskością cen w kraju i możnością popierania go nawet kosztem konsumenta wewnętrznego, a ułatwiony rozbudową Gdyni, koleją Śląsk – Gdynia i popierany przez rozbudowane środkami państwowemi Bank Gospodarstwa Krajowego i Rolny. Dotąd (1933), głównie dzięki dodatniemu bilansowi handlowemu (1930 – 1932: 819,4 milj.zł.), nie zastosowała Polska  ani reglamentacji obrotu dewizowego, ani zmniejszenia zawartości złota w złotym, środki, do których musiały sięgnąć Niemcy, Anglia i Stany Zjednoczone. Z końcem r.1932 wstrzymano jedynie ratę długu wobec Stanów Zjednoczonych.

11. W dziedzinie  budżetu  przynosi w 1924 pierwsze, zgodne z przepisami Konstytucji, uchwalenie preliminarza w nowej, aż dotąd (1933) zachowanej formie. I w następnych latach regułą jest uchwalenie w przepisanym czasie całorocznego budżetu;  wyjątkiem są prowizoria. Lata te wypełnia niemal całkowicie walka o równowagę  budżetu, jako jeden z głównych warunków utrzymania stałej waluty. Rezultat tej walki jest pomyślny, gdyż dotąd (1933) Państwo potrafiło wyrównać deficyty. 

Równowagi budżetowej  nie osiągnięto jeszcze ani w r. 1924, ani w 1925. Wprowadzona jednak została (1924, Grabski) instytucja budżetów miesięcznych, która daje Ministrowi Skarbu w rękę najważniejszy instrument do zmniejszenia wydatków. Z tej instytucji korzystają ministrowie (1925, 1926, Zdziechowski, 1926, Klarner) i obniżają za pomocą zarządzeń oszczędnościowych wydatki w tych bydżetach, zbliżając się zwolna, miesiąc za miesiącem, do równowagi budżetu, która w kwietniu 1926 jest niemal osiągniętą.

Dwa następne okresy niweczą wysiłki ku zmniejszeniu wydatków. Wydatki podnoszą się nagle znacznie ponad cyfry uchwalonych budżetów (1927/1928, 1928/29, Czechowicz) i osiągają najwyższą granicę w okresie 1929/30. Dzięki jednak dobrej koniunkturze gospodarczej i sprawności aparatu skarbowego, wpływają dochody, zwłaszcza z danin publicznych,  w nadspodziewanej wysokości i mimo nadmiernych wydatków utrzymuje się budżet w równowadze. W dodatku stworzone zostały nawet znaczne rezerwy, któremi pokrywano deficyty w następnych okresach. Te wydatki jednak, czynione bez zgody parlamentu i bez budżetu, w dodatku z niechęcią do ich legalizacji, są objawem i przyczyną konfliktu między Rządem a Sejmem, który doprowadza do oddania Ministra Skarbu przed Trybunał Stanu (1929, Czechowicz), a w dalszej konsekwencji do rozwiązania trzeciego Sejmu (1930).

Wysiłki następnych lat wracają, po tym fatalnym dla skarbowości polskiej epizodzie, ponownie do tendencji obniżenia nadmiernej wysokości budżetu  bądź drogą kompresji wydatków przy pomocy miesięcznych budżetów (1930/31, Matuszewski), bądź nadto drogą obniżenia wydatków przez zmniejszenie uposażeń urzędniczych, emerytur, rent inwalidzkich oraz zasiłków bezrobotnych (1931/32, 1932/33, Piłsudski). Zmniejszanie wydatków nie wystarcza jednak na usunięcie deficytów budżetowych, które w rachunkach miesięcznych pojawiają się poraz pierwszy w ostatnich miesiącach okresu 1930/31. Pochłaniają one z biegiem r. 1931 i 1932 nagromadzone rezerwy, wydany w zwiększonej ilości bilon oraz kredyt bezprocentowy w Banku Polskim. Przebudowa działu wydatków z unikaniem mechanicznego obniżania, a dążeniem raczej do zmniejszania działalności Państwa i harmonijnego dostosowania jej do zasobów, potrzeb i kultury ludności, będzie – jak się zdaje – dalszym etapem w walce o równowagę budżetu.

Okres ten wypełniają nadto walki Rządu z Sejmem o prawa budżetowe i o ich  właściwą konstrukcję jako epizod walki o wzmocnienie władzy wykonawczej w Państwie w ogóle Dotąd (1933) walka ta nie została zakończoną a prawa Rządu i Sejmu przepisami nie zostały ustalone.

W okresie 1924-1926 tę walkę prowadzi nie Rząd, lecz przede wszystkim poszczególni ministrowie Skarbu. Chodzi im o to, by Sejm nie zmieniał szacunku dochodów, by sam dochodów nie wyszukiwał i nie uchwalał, by pewne wydatki i ich wysokość były poza targiem i by Sejm jednych wydatków nie narzucał, a innych nie skreślał, i nie czynił tego w długich obradach komisji oraz plenum, co było podnietą do mieszania się władzy ustawodawczej w dziedzinę  administracji. Rozbicie ówczesne stronnictw sejmowych, które nie popierały wydatnie swoich ministrów i brak odpowiedzialnej, do objęcia kolejnych rządów gotowej mniejszości, stanęły na przeszkodzie załatwieniu, a nawet skrystalizowaniu się tych zagadnień. Krótkość czasu również wchodziła tu w rachubę.

Od r. 1926 walka o prawa Rządu do większej swobody w wykonaniu budżetu toczy się dalej. Rząd ma zrazu sukces w dziedzinie budżetu wojskowego (luzy budżetowe), chociaż jeszcze iema większości w Sejmie (1926-1930). Po uzyskaniu większości (1930), ustawy skarbowe, począwszy od ustawy na 1931/32, dają Rządowi i w innych działach więcej, niż przedtem, praw w dziedzinie virement i uprawnienia do czynienia wydatków bezbudżetowych, ograniczając odpowiednio prawa Seju.

W dziedzinie  rachunkowości  rozwija się i ulepsza aparat w dalszym ciągu, nie schodząc z obranego w poprzednim okresie kierunku i zmierzając do stworzenia własnego systemu. Rezultatem wieloletnich wysiłków jest przedłożenie pierwszego zamknięcia rachunkowego za r. 1923 (1929, Matuszewski), po którem szybko w kolei następują dalsze zamknięcia, tak że odstęp między końcem okresu budżetowego a przedstawieniem zamknięcia staje się coraz krótszy.

W r. 1929 Kontrola Państwowa  już jest w pełni zorganizowaną i przedkłada Sejmowi po raz pierwszy swoje Uwagi o wykonaniu budżetu (za 1927/28). Właśnie dyskusje nad jej wnioskiem w sprawie udzielenia absolutorium dla Rządu za ten okres wywołują wspomniany wyżej konflikt. Swobodna w granicach ustawy krytyka działalności Rządu, a w konsekwencji liczenie się Rządu i jego organów z kontrolą i natychmiastowa represja w razie ujawnienia nieprawidłowości  ulepszają administrację, co za prezesury J.żarnowskiego (do 1926) i St. Wróblewskiego (do 1930) jest niepodzielnie uznawane. Walki Rządu z Sejmem o prawa budżetowe nie powinny w tej mierze spowodować zmiany.

12. W dziedzinie p o ż y c z e k  państwowych rok 1924 łamie izolację kredytową Polski.

Dochodzą do skutku z zagranicznych pożyczek: włoska (1924, Grabski), amerykańska Dillona (1925, Grabski), zapałczana (1925, Grabski), stabilizacyjna (1927, Czechowicz), kolejowa (1931, Matuszewski), druga zapałczana (1931, Matuszewski).

Pożyczki te zaciągane są na uciążliwych warunkach przy wysokich odsetkach, niskich kursach emisyjnych, z przywilejami podatkowemi, częścią z zastawami, stabilizacyjna z kontrolą. Jest to zrozumiałe, gdyż Polska jest państwem nowem, nieznanem, otoczonem wrogami, wewnętrznie jeszcze nieskonsolidowanem. Postęp w porównaniu do pierwszego okresu leży w tem, że zagranica nawiązuje stosunki (1925, Zdziechowski, Strong, Kemmerer) i daje pożyczki, umożliwiające wymianę, tj. inwestycyjne i walutowe, a nie, jak poprzednio, wprost towarowe, wojskowe lub na odbudowę. Że w dodatku Polska uzyskała pożyczki bez udziału Ligi Narodów, należy uważać za rzecz pomyślną. Pomyślne płacenie odsetek i rat amortyzacyjnych po koniec roku 1932, mimo  przeciwnej praktyki wielu państw wzmocniło zaufanie do Polski.

Ale i ujemne skutki tych pożyczek stają się niedługo widoczne; pogarsza je niedość ostrożna polityka gospodarcza Rządu. Pożyczki te podniecają państwo, samorządy i gospodarstwa prywatne do konsumcji i do nie zawsze pożytecznych, a często zbędnych inwestycyj. Konsekwencją był dłuższy okres biernego bilansu handlowego, przedłużony polityką zupełnego liberalizmu handlowego, stosowaną niebacznie przez pewien czas. Dalszą konsekwencją był odpływ walut zagranicę nie tylko z Banku emisyjnego, ale i dolarów obiegających w wielkiej ilości, wyprzedawanie akcji spółek prywatnych, pogorszenie się bilansu płatniczego i zmniejszenie zasobów pieniężnych wśród ludności. Wreszcie wysoka stopa tych pożyczek utrwala wysoką stopę procentową w kraju z wszystkiemi jej ujemnemi konsekwencjami dla gospodarstwa. Długi państwowe Polski wzrosły z 277,9 milj. dol. (na 1.1.1924) do 557.8 milj. dol. (na 1.1.1933). Roczne odsetki i spłaty uiszczone: z 8.1 milj. dol. W 1924 do 30.7.milj.dol. w 1932/33.

Na rynku wewnętrznym umieszczenie pożyczek było utrudnione z powodu wyczerpania kapitału i rezerw w kraju, utrudnioną bowiem była kapitalizacja z powodu silnej śruby podatkowej, a potem z powodu tendencyj etatystycznych i rozwijania przedsiębiorstw państwowych nawet kosztem pieniędzy podatkowych.

Mimo to na rynku  wewnętrznym  umieszczono 10% pożyczkę kolejową (1924, Grabski),  trzy serie premiowej pożyczki dolarowej (1924,  Grabski, 1926, Klarner, 1931, Matuszewski), kilka seryj pożyczki konwersyjnej od r. 1924, pożyczkę inwestycyjną i premiową budowlaną (1929, Matuszewski), jako normalne pożyczki, które wchłonęły nagromadzone oszczędności.

Oprócz tego skonsolidowano i uregulowano płatności dawniejszych długów wobec rządów Stanów Zjednoczonych i W. Brytanii oraz Komitetu kredytów reljefowych za pomoc w żywności udzieloną Polsce bezpośrednio po wojnie (1924,Grabski), rządu włoskiego (1927,Czechowicz) i francuskiego (1929, Matuszewski). Również uregulowano wierzytelności, odziedziczone przez Polskę po monarchii austriacko-węgierskiej i po Galicji, co jeszcze nie jest w całości zakończone. Wreszcie skonwertowano pożyczki polskie z r.1918 – 1920 drogą wydania, począwszy od r.1924, pożyczki konwersyjnej.

13. Dziedzina  d a n i n  publicznych nosi na sobie odrębną od poprzedniego okresu cechę, z tego przedewszystkiem powodu, że reforma walutowa z r. 1924 daje możność normalnego wymiaru i poboru tych danin bez uciekania się do waloryzacji. Od reformy tej datuje też pewien konserwatyzm w tej dziedzinie. W pierwszych latach tego okresu konserwatyzm ten był pożyteczny ze względu na potrzebę zapoznania się z nowymi przepisami płatników i administracji skarbowej, dostosowania wymiarów do faktycznych warunków oraz ich skomentowania przez MS. I judykaturę NTA. Trzeba było kilku lat, by okazały się istotne wady. Potem przychodzi do skutku reforma szeregu danin przeważnie fragmentaryczna.

W konstrukcji samego  systemu podatkowego  nie nastąpiła dotąd (1933) żadna zasadnicza zmiana mimo, iż z biegiem lat okazało się, że w stosunku do rentowności gospodarstw ciężar podatków jest za wielki, a koło opodatkowanych za małe; że ciężary te utrudniają ponad miarę tworzenie kapitału obrotowego i są nieraz powodem ucieczki polskich kapitałów zagranicę, lub niechęci przyjścia zagranicznych do Polski. Do gruntownej reformy systemu nie były wyzyskane lata dobrej koniunktury (1926-1929), ale zasadnicza reforma nie została też przeprowadzoną i później. 

Z nowych  podatków  wprowadzony został podatek od nieruchomości (1924,Grabski), podatek od lokali (1926, Klarner), zreformowano podatek przemysłowy i dochodowy  (1925, Grabski), od kapitałów i rent (1930, Matuszewski), a z powodu spadku złotego wprowadzono 10% dodatek do podatków (1926, Klarner). Z podatków nadzwyczajnych ściągany jest w okresie 1924-1930 uchwalony jeszcze poprzednio podatek majątkowy (1923, Linde). Dalszych reform dokonano już w latach ostrego przesilenia gospodarczego, przy polityce deflacyjnej, wzmagającej automatycznie ciężar podatkowy, w celu doraźnego zyskania środków i utrzymania równowagi budżetowej. W szczególności przeprowadzone zostały podwyżki w podatku dochodowym (tantjemy, kumulacja, dodatek kryzysowy, podatek od rejentów etc. i 10% do podatku od uposażeń), w podatku od nieruchomości i od lokali, reforma podatku przemysłowego oraz wprowadzono też nowy podatek drogowy i osobno opodatkowanie na cele walki z bezrobociem.

Opłaty   stemplowane zostały zunifikowane i skodyfikowane (1926, Klarner), a potem zreformowane  (1932, Zawadzki), tak samo opłaty sądowe (1932, Jan Piłsudski i drugi raz 1932 Zawadzki).

Uległ zmianie podatek od spadków i darowizn. Nie zmieniono zasadniczej konstrukcji opłat administracyjnych

W zakresie  akcyz  i  monopolów  przynosi ten okres działalność bardzo ożywioną  z tym rezultatem, że Polska  staje się państwem, w którem monopole fiskalne  tak co  do ilości jak przede wszystkiem co do wydajności grają pierwszorzędną rolę.

Wprowadzenie monopolu spirytusowego z nowem uregulowaniem akcyzy od drożdży i kwasu octowego oraz patentów akcyzowych  (1924, Grabski z reformą 1932, Piłsudski), wprowadzenie monopolu zapałczanego i akcyzy od zapalniczek (1925, Grabski z reformą 1931, Matuszewski), rozciągnięcie  monopolu solnego na całe Państwo (1925, Grabski z nową organizacją 1932, Piłsudski), nowa organizacja monopolu tytoniowego (1932, Piłsudski) i nadto zunifikowanie akcyzy od piwa i wina (1924,1925, Grabski z reformą 1931, Piłsudski), zunifikowanie akcyzy od kart do gry i wprowadzenie akcyzy od energii elektrycznej (1932, Piłsudski), zunifikowanie akcyzy od cukru i sztucznych środków słodzących (1927, Czechowicz), wreszcie wprowadzenie jednolitej ustawy karnej skarbowej (1926,Klarner i jej nowelizacja, 1932, Piłsudski). Dalsze reformy i podwyżki stawek dokonane zostały podobnie, jak przy podatkach, już w okresie przesilenia gospodarczego.

W dziedzinie  celnictwa zalegalizowano w związku z reformą walutową dawniejsze  rozporządzenia, stworzono pewne podstawy prawne dla tego działu (1924, Grabski). Podobnie jak w poprzednim okresie i w tym pozwalają pełnomocnictwa ustawowe Ministrowi Skarbu bez ograniczenia przystosowywać taryfę do potrzeb życia gospodarczego, nadto używać zwrotu ceł i ulg jako doniosłego instrumentu polityki handlowej.

Taryfę, stworzoną w związku z reformą walutową (1924,Grabski), zastąpiono kompletnie ową (1932, Zawadzki). Ulepszono ochronę celną przez Korpus ochrony pogranicza (1924, Grabski), w dalszym ciągu rozbudowaną przez wprowadzenie Straży granicznej (1929, Matuszewski), nadto skodyfikowano szereg formalnych przepisów (1930, Matuszewski).

W dziedzinie finansów  komunalnych  okres ten przynosi przepisy o budżetowaniu i rachunkowości tychże (1924, Grabski), a zresztą nie ulegają zmianie przepisy podatkowe i przepisy, normujące stosunek finansów komunalnych do państwowych.

14. Przedsiębiorstwa  państwowe  odbywają w tym okresie ewolucję z budżetowego wyodrębnienia do skomercjalizowania.  Ułatwia to przejście ogólna ustawa ramowa (1927, Czechowicz). Ilość przedsiębiorstw skomercjalizowanych rośnie. Zagarniają one coraz to szerszy zakres swojej dziedziny przemysłowej, handlowej lub kredytowej, robiąc poważną konkurencję przedsiębiorstwom prywatnym. W rezultacie wartość ich wynosi duży procent majątku narodowego, a ich istnienie i działalność nadają jedną z cech  kierunkowi polityki gospodarczej, zwanemu etatyzmem. Mimo łożenia dużej uwagi, pracy, starań i kapitałów w te przedsiębiorstwa, są one często deficytowe, a wpływy, jakie dają nie pozostają w żadnym stosunku do ich wartości i włożonego kapitału. 

I innych niewłaściwości są one przyczyną: zaciągają one niekorzystne, z koncesjami dla wierzycieli połączone,  pożyczki, lub rozbudowują się pieniędzmi, idącemi z podatków, lub z dochodu eksploatacyjnego, unikają kontroli i korzystają, jako instytucje państwowe, z rozmaitych przywilejów, a w końcu są niedobrym wzorem dla samorządów i innych korporacyj prawa publicznego.

Etatyzmem,  interwencjonizmem,  kierunkiem etatystycznym nazywa publicystyka również kierunek polityki gospodarczej, który nie tylko jest zwolennikiem przedsiębiorstw państwowych, lecz również  decydującego  wpływu Państwa na gospodarkę prywatną, a więc kierunku wprost przeciwnego liberalizmowi indywidualistycznemu. Rządy  przedmajowe w Polsce nie przyznawały się do kierunku etatystycznego, mimo to ich polityka gospodarcza często miała cechy tego kierunku (reglamentacja dewiz, inne zarządzenia walutowe, ochrona celna, reglamentacja wywozu drzewa itd.). Rządy pomajowe mają wśród siebie zdecydowanych zwolenników etatyzmu (obok przeciwników tego kierunku); do etatystycznego kierunku należy też zaliczyć zarządzenia, zmierzające do zwiększenia aktywności w dziedzinie prywatnej produkcji, handlu i budownictwa za pomocą kredytów w bankach państwowych, pionierskie wiercenia, pionierski standaryzowany, dumpingowy eksport przy pomocy zwrotu ceł, uwolnienia od podatku obrotowego, ulgowych taryf kolejowych, kredytu, wpływania na kartelizację pewnych przemysłów oraz na ceny zboża, cukru, nafty, węgla, drożdży i produktów przemysłu skartelizowanego, na wysokość oprocentowania wypuszczonych listów zastawnych i obligacyj, na wysokość oprocentowania wypuszczonych listów zastawnych i obligacyj, na wysokość oprocentowania i czasokresów umorzenia zaciągniętych pożyczek hipotecznych. Niektóre zarządzenia idą znacznie dalej  i mają nawet pozory zarządzeń planowej, kolektywistycznej gospodarki (ustawa 18.3.1932 DURP: 30:306 o regulowaniu stosunków w przemyśle  naftowym, ust. z 6.4.1932 DURP: 29:294 o regulowaniu obrotu węglem).

15. Następujący ministrowie sprawowali rządy w tym okresie: Władysław Grabski 1923/25, Jerzy Zdziechowski  1925/26, Czesław Klarner 1926, Gabriel Czechowicz  1926/29, Ignacy Matuszewski 1929/31, Jan Piłsudski 1931/32, Władysław Zawadzki od r.1932.

 

„Skarbowość Polska”, Historja, przepisy, władze, budżet, Warszawa, 1933, str. 2-19.

 

Reddit icon
Technorati icon
Yahoo! icon
e-mail icon
Twitter icon
Facebook icon
StumbleUpon icon
Del.icio.us icon
Digg icon
LinkedIn icon
MySpace icon
Newsvine icon
Pinterest icon
poniedziałek, 2020-06-01

KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

Materiał z konferencji KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

do pobrania na miejscu lub z tiny.pl/79q15

film: https://youtu.be/GoZre5PAANU ...

czwartek, 2019-06-06

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

INFORMACJA PRASOWA CENTRUM IM. ADAMA SMITHA, Warszawa, 6 czerwca 201 9

 

Centrum im. Adama Smitha oblicza Dzień wolności podatkowej w Polsce od 1994 roku. 

W 2019 roku ...

piątek, 2018-10-26

Informacja prasowa o stanie inicjatywy Centrum im. Adama Smitha w sprawie projektu ustawy dotyczącej podejmowania uchwał przez zgromadzenia wspólników przez Internet

W środę 10 października 2018 r. odbyło się spotkanie grupy roboczej złożonej z ekspertów Centrum im. Adama Smitha oraz przedstawicieli Kancelarii Prezydenta RP w sprawie projektu ustawy dotyczącego podejmowania uchwał przez zgromadzenia wspólników przez Internet.

Dyrektor Narodowej Rady Rozwoju, Samorządu i Inicjatyw Obywatelskich, Pan Paweł Janik wyraził podziękowanie...

niedziela, 2018-08-12

Mariusz Łuszczewski ekspertem ds. relacji indyjskich

Mariusz Łuszczewski decyzją zarządu Centrum jest nowym ekspertem ds. relacji indyjskich. Oficjalne wręczenie tytułu eksperta miało miejsce 8 sierpnia 2018 roku.

poniedziałek, 2020-06-01

KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

Materiał z konferencji KOSZTY WYCHOWANIA DZIECI 2020

do pobrania na miejscu lub z tiny.pl/79q15

film: https://youtu.be/GoZre5PAANU ...

czwartek, 2019-06-06

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

8 CZERWCA DZIEŃ WOLNOŚCI PODATKOWEJ 2019

INFORMACJA PRASOWA CENTRUM IM. ADAMA SMITHA, Warszawa, 6 czerwca 201 9

 

Centrum im. Adama Smitha oblicza Dzień wolności podatkowej w Polsce od 1994 roku. 

W 2019 roku ...