(podług L.S t e i n’a  Verwaltungslehre – I,1865)

Nie tylko na drodze rozumowej, ale również empirycznie, na drodze indukcyjnej, nauka przyszła do uznania konieczności  ludzkiego społeczeństwa. Społeczeństwo ludzkie jest nie tylko zjawiskiem rzeczywistym, ale także koniecznym warunkiem zachowania i rozwoju najwyższej zasady życia – zasady osobistości. Społeczeństwo będąc bezwarunkową, w samej naturze osobistości leżącą, przyczyną i warunkiem wykończenia jej istoty i przeznaczenia, nie może powstawać przez umowę czyli kontrakt pojedyńczych jednostek; ale jak każda osobistość, ma byt samo przez się, niezależnie od uznania pojedyńczych członków, i nie może być zniesione, dopokąd istnieją pojedyńcze osobistości, jest zatem nierozłączne z pojęciem tej osobistości. Społeczeństwo będąc taką niezależną istotą, jest więcej jak prostym faktem i warunkiem dla pojedyńczych jednostek, posiada bowiem to co stanowi najwyższą ich istotę, jak również jak i one osobistością. I to społeczeństwo, podniesione do osobistości, do jej uznania, i do osobistej woli i działania doprowadzone, jest  p a ń s t w e m. 

Państwo będąc społeczeństwem pojedyńczych ludzi, wzniesionem do indywidualnego, osobistego życia, i będąc samodzielną, wyższą, nieskończenie wspaniałą formą osobistości, odzwierciedla w sobie wszystkie  ważniejsze warunki i zasady pojedyńczych osobistości, - tylko w daleko szerszych i wyższych rozmiarach. Widzimy w życiu indywidualnem istnienie i ciągłe działanie dwóch wiecznie powtarzających się czynników: z jednej strony – wolne, samodzielne, niezależne działanie osobistości, jako związek nieskończonego jej rozwoju; z drugiej strony – działanie świata zewnętrznego z niezależnym bytem, który każdego pojedyńczego człowieka na każdem miejscu otacza i ogranicza. To ostatnie działanie jest wiecznem i zawsze nowem źródłem niewoli i ograniczenia, pokonywania wolnej osobistości przez świat rzeczywisty. Z działania tych dwóch czynników wywiązuje się proces ciągłego pokonywania zewnętrznego świata, przez wolną, samodzielną władzę indywidualności. Proces ten rozpoczyna się przy  zupełnie naturalnej formie bytu osobistości, przy zaspokajaniu potrzeb naturalnych, i wznosi się aż do zetknięcia się z Najwyższą Istotą w Wierze, Miłości i Nadziei. Proces ten jest życiem osobistości. I jak mamy życie pojedyńczej jednostki, tak również mamy życie obszerniejszych rozmiarów, tj. życie państwa. Życie to przedstawia nam walkę wyższej i doskonalszej formy osobistości ziemskiej z całą masą czynników zewnętrznych, przyrodzonych, - i jest najwyższym wysiłkiem bytu osobistości, ażeby zebraną na jednym punkcie, skupioną siłą ludzi podbić sobie świat zewnętrzny.

Poznanie tego życia zbiorowego w historycznym jego rozwoju, jest przedmiotem nauki o państwie.

Przejdźmy  teraz do organicznych części osobistości państwowej. Każda osobistość jest naprzód istotą niezależną, która z natury swojej wszystko ściąga do siebie i czyni częścią swojej wewnętrznej istoty. Pochodzi to z wewnętrznej samodzielności i rozróżnienia całego świata zewnętrznego od swej osobistości. To rozróżnianie siebie od wszelkiej zewnętrznej przedmiotowości i uwzględnianie tylko swej wewnętrznej, niezależnej istoty, jest tak zwaną jaźnią osobistości. Uosobienia czystej jaźni nie znajdujemy jednak w pojedyńczym człowieku; w państwie zaś tę czystą podmiotowość osobistości, bez wszelkiego stosunku do jakiejkolwiekbądź przedmiotowości, przedstawia naczelnik państwa, reprezentowany w państwie monarchicznem przez pojedyńczą osobistość.

Samodzielność osobistości państwowej w zetknięciu z faktami, zjawiskami i siłami świata zewnętrznego, które do wewnętrznego życia osobistości przyjmuje, objawia się jako wola. Zdaniem tej woli jest: swoją osobistością nadać pewny cel wszelkiej  przedmiotowości wszelkiemi czynnikami przyrodzonemi. Wola zatem, przy pomocy tego celu nadaje rzeczom nowe, osobiste życie I wola ta w państwie ma swój wyłączny organ: tym organem woli państwowej jest władza prawodawcza;  pojedyńczy, określony  objaw tej woli nazywa się prawem.

Dla urzeczywistnienia tej woli  potrzeba czegoś jeszcze więcej. Potrzeba drugiego procesu, któtyby treść tej woli osobistości państwowej w świecie  rzeczywistym w życiu wprowadzić był zdolny. Nazywamy ten proces działalnością państwa, jego czynem. Czyn bowiem nadaje oderwanemu (abstrakcyjnemu) pojęciu osobistości treść konkretną, rzeczywistą:   w czynie zawiera się prawdziwe życie państwa. Na tem polu działalności stoją naprzeciwko siebie: z jednej strony wola osobistości państwowej, z drugiej niezależne siły zewnętrznego bytu, które modyfikują  proste i bezwarunkowe urzeczywistnienia tej woli. Organem tego samodzielnego czynu państwa jest zarząd,  w najobszerniejszem znaczeniu, dzielący się na władzę  wykonawczą i zarząd właściwy.

Wszelkie dotychczasowe pojęcia o państwie zasadzały  się na tem, żeby uważać państwo  jako wynik organiczny, jako konsekwencję innego jakiegoś pojęcia,  np. pojęcia prawa, towarzyskości (sociabilitas), dobra powszechnego, natury prawa  moralnego itp.  Pierwszy F i c h t e   młodszy w systemie etyki pojął państwo jako  najobszerniejsze moralne indiwiduum; a dopiero S t e i n   zwrócił na to uwagę, że państwo nie jest ani instytucją, ani wynikiem (żądaniem)prawa, formą moralności lub pojęciem abstrakcyjnem (loicznem). Jest ono wedle niego formą osobistości. Zwrócił on uwagę na potężny fakt, że społeczność ludzka, niezależnie i nad wolą społeczności samej, ma swoje własne, niezależne i samodzielne istnienie. Państwo, według niego, ma niecjedno tylko przeznaczenie, z którem wyczerpałoby si jego zdanie, jak sędzia dotychczasowa filozofia, - ale ma własne życie, polegające na jego wolnej samodzielności. S t e i n’ o w i  zawdzięczamy także pojęcie czynu, który jest urzeczywistieniem osobistości. Tylko przez czyn przychodzi osobistość do samodzielności. Ponieważ dotychczasowa filozofia nie miała pojęcia czynu, nie przyszła więc także do pojęcia zarządu, i nauka o państwie poprzestawała na rozwinięciu ustroju państwowego.

Wracając do zarządu w obszernem znaczeniu, widzieliśmy że on na dwie głównie dzieli się części:  na władzę wykonawczą i zarząd właściwy. Pierwsza tj. władza wykonawcza, jest tylko abstrakcyjną siłą państwa, które wolą swą urzeczywistnia, wewnętrzną istotę swoją w czynie uzewnętrznia, bez wszelkiego względu na przedmiot działania. Władza wykonawcza jest zatem organizmem możebności działania, tj. siły samej w sobie. Ale jak  tylko władza wykonawcza zwraca się do stosunków świata rzeczywistego i przedmiotów życia państwowego, by w nich wolę i wewnętrzną istotę państwa urzeczywistnić, wtedy przez naturę i siłę tych przedmiotów przybiera postać, podział i miano: staje się zarządem. Można zatem władzę wykonawczą rym sposobem od zarządu rozróżnić: iż pierwsza jest siłą samą w sobie, z której wychodzi czyn;  zarząd zaś jest rzeczywistym czynem, w którym się owa siła przejawia. Niepodobna je zatem zewnętrznie rozłączyć, nie ma bowiem władzy wykonawczej bez zarządu, jak również zarządu bez władzy wykonawczej:  zawsze są one połączone, chociaż się między sobą różnią. Różnicy tej niepodobna dostrzec u pojedyńczej osobistości, albowiem te czynności przechodzą jedne w drugie;  inaczej     się dzieje w państwie, gdyż na tem zależy charakter wszelkiej wyższej osobistości, że przyprowadza do samodzielnego uznania niejasne elementa niższych osobistości.

W historycznym rozwoju działalności państwowej, powstało naprzód w wiekach średnich pojęcie regalij (Hoheitsrechte). Nazywano religiami te prawa państwa, które powstały ze stosunku lenniczego, i które mu służyły wobec praw feudalnych posiadaczy ziemskich. Były one zatem mieszaniną prawa cywilnego i publicznego. Postępem zatem było utworzenie teorii władz państwowych, w których idea państwa samodzielnie występuje. Regalia może  państwo mieć w rozmaitym stopniu, albo niektóre w historycznym  rozwoju utracić; władze zaś państwowe są koniecznemi  przynależnościami  jego organicznej natury i od niej nierozdzielne. 

Różnią się w tym względzie pojęcia pisarzy francuskich od niemieckich. Pierwsi dali początek teorii władz państwowych, drudzy zaś przyjęli za zasadę pojęcie regalij. Pojęciu temu francuskiemu dał początek, jak wiadomo M o n t e s q u i e u,  który rozróżnia “ trois sortes de pouvoir: la  puissance législative, la puissance exécutrice des choses qui dépendent du droit des gens (władza wojskowa) et la puissance executrice des choses qui  dépendent du droit civil”. Tą ostatnią jest władza sądownicza (la puissance de juger). Montesquieu także żądał koniecznej niezależności tych trzech władz i ich zupełnego rozłączenia, - którą to zasadę starano się przeprowadzić we wszystkich ustawach rządowych, zacząwszy od konstytucji francuskiej 1791 r. B e n j. C o n s t a n t widząc jednakże później, że w monarchii przy systemie  władz, naczelnikowi państwa jako takiemu pewna przynależy władza, nazwał tę ostatnią pouvoir régulateur, - tak że tym sposobem monarcha łączy w sobie władze: pouvoir exécutif i régulateur. Tak z czasem dla każdej oddzielnej części zarządu, tworzono coraz nowe władze, które samodzielnie występowały, jak np.pouvoir municipal, p.électil,p.administratif itd. B e n t h a m  w swoim Traité de législation (III,343) przyjmuje aż 7 władz. 

Gdy z czasem widocznem się stało, że temi władzami niepodobna wyczerpać działalności państwowej, upadła cała ta teoria władz państwowych i pozostało tylko jedne zdanie, że monarcha jest głową władzy wykonawczej. 

W Niemczech do pojęcia regalij, jako praw nabytych historycznie przez władzę monarchiczną z systemu feudalnego, zaczęto łączyć także te prawa które państwom z samej natury jego przynależą. Tu zjawiają się dwa kierunki. Pierwszy bardzo się zbliża do teorii francuskiej władz państwowych i stara się niezależnie od regalij organizm państwa podzielić na jego władze. Tu należą  S c h l ö z e r, A n c i l l o n  główny przedstawiciel  tego kierunku,  i na koniec  A r e t i n, który jednakże  zmuszony jest wyznać, że zupełny rozdział władz jest niepotrzebny, a nawet pociąga za sobą liczne kolizje i niebezpieczne walki. Obok tego powstaje drugi kierunek  tak zwanego obowiązującego (pozytywnego) prawa publicznego, który dla przedstawienia tego obowiązującego prawa potrzebuje zasady podziału, przyjmuje jednocześnie i dawniejsze pojęcie regalij pojęcie władz państwowych. Przedstawicielem tego kierunku jest K l ü b e r, główną zaś jego cechą jest zaniechanie wszelkiej jasności co do całości układu państwowego, ale za to szczegółowy  i gruntowny rozbiór każdego pojedyńczego stosunku.

Początkiem lepszego pojęcia organizmu państwowego jest podział przyjęty przez R.v.M o h l’ a  w jego “Würtemberskiem prawie publicznem,” w którem on dwa główne przyjmuje działy: ustroju i zarządu, - jako dwa niezależne samodzielne pola życia państwowego. 

Przechodzimy teraz do pojęcia rządu państwowego i do trzech części zarządu. Widzieliśmy że władza wykonawcza, będąc idealną możnością działania państwowego, staje się zarządem kiedy się zwróci do stosunków realnego życia społeczności ludzkiej. Jeżeli zaś władza wykonawcza jest przyjętą i pojmowaną ze stanowiska zasad płynących z ustroju moralnego i prawnego państwa, wtedy nazywa się rządem państwa. Rząd zatem jest zasadniczą władzą wykonawczą, jest treścią, której formę  stanowi władza wykonawcza.  O ile ta ostatnia polega na stałych zasadach i jest wewnętrznie jednolitą i harmonijną, nazywamy ją rządem. Obie zatem zewnętrznie nie dadzą się rozdzielić, tak jak dusza od ciała, nie ma bowiem rządu bez władzy  wykonawczej, jak i na odwrót;  ale pomimo to, nie są one jednym i tem samem. Jest wszakże jeden praktyczny wypadek, w którym się dwie te władze rozłączają. Następuje to, kiedy ministerstwo podaje się do dymisji. Ministerstwo przedstawia tu zasadę władzy wykonawczej. Ta ostatnia pozostaje ale rząd się zmienia. I stąd jest zrozumiałem, jak można potępiać rząd nie potępiając władzy wykonawczej i na odwrót, i jak przy jednostajnym rządzie może władza wykonawcza się zmienić i przy tej samej władzy wykonawczej nastąpić zmiana rządu.

Nauka wyszukująca i zgłębiająca zasady władzy wykonawczej nazywa  się nauką rządzenia; zaś sztuka znalezienia w każdym czasie odpowiedniego stosunku ogólnych zasad do danych warunków pewnego państwa, nazywa się sztuką rządzenia czyli polityką. 

Kiedy tak władza wykonawcza jest ustrojowym,  rząd zaś  zasadniczym stosunkiem rzeczywistej działalności do wewnętrznej samodzielności osobistości państwowej, przechodzimy z zarządem w dziedzinę rzeczywistego  życia państwowego i tych konkretnych form, jakie zadania władzy wykonawczej w niem przybierają: władza wykonawcza staje się zarządem kiedy ma do czynienia  z danemi zewnętrznemi stosunkami, które w zetknięciu z państwem przedstawiają się jako zadania państwowe. 

Zarząd właściwy, wedle trzech głównych grup na jakie zadania państwowe się dzielą, rozpada również na trzy wielkie działy.

Naprzód państwo, jak każdy pojedyńczy człowiek, potrzebuje dóbr materialnych. Musi  ono je nabywać, wytwarzać i wynajdywać; ma dochody i wydatki. Te dochody i wydatki są pierwszym i głównym przedmiotem konkretnej działalności państwa, a cały szereg czynności użytych dla gospodarczego bytu państwa, nazywa się zarządem skarbowości. Ale państwo złożone jest z pojedyńczych  niezależnych jednostek, dla którym pierwszym warunkiem życia zbiorowego jest zabezpieczenie każdego od niepokojących i naruszających indywidualną niezależność czynności wszystkich innych. Zadaniem jest prawa zabezpieczyć życie jednostkowe i rozciągnąć opiekę nad  wszelką indywidualnością. Ale do urzeczywistnienia tego prawa siły pojedyńczej jednostki nie wystarczają; potrzeba dlatego czynności państwowej, jako ogólnej osobistości, która dla zadośćuczynienia temu zadaniu życia zbiorowego, potrzebuje osobnego organizmu, rozciągającego się na całe życie państwowe, i tworzącego zupełnie niezależny dział zarządu państwa.  Tę część zarządu nazywamy zarządem sprawiedliwości albo sądownictwem. 

Na koniec państwo, będąc życiem zbiorowem pojedyńczych  osobistości, nie ma po za niemi żadnego bytu, jest albowiem tylko zbiorową osobistością wszystkich pojedyńczych osobistości do niego należących, - tak że nie tylko jego rozwój i upadek zależy od osobistego, ekonomicznego i towarzyskiego rozwoju jego obywateli, ale jest tożsamością;  czyli  że miara rozwoju wszystkich  obywateli jest warunkiem i miarą rozwoju samego państwa. Widzimy zatem, jak ważną rzeczą dla państwa jest opieka nad pojedyńczemi  jednostkami; państwo opiekuje się sobą samem, kiedy stara się o powodzenie i postęp pojedyńczych jednostek, do niego należących. Czynność ta państwa, ogarniając całe życie zbiorowe pojedyńczych osobistości, zawiera w sobie cały szereg najrozmaitszych i najważniejszych zadań życia zbiorowego, mających to wspólne. że zwierają zastosowanie potęgi i środków państwa dla dopomagania jednostkom w stosunkach ich indywidualnego życia. Cały szereg działalności państwowej, zwróconej ku tym zadaniom, nazywamy zarządem wewnętrznym. 

Pod zarządem w ogólności jakeśmy powiedzieli, rozumiemy wyraz ogólny dla całego czynnego życia państwowego, w przeciwstawieniu do objawu jego woli w prawodawstwie. Ten objaw woli;  będąc porządkiem prawa publicznego uznanym na drodze prawodawczej, nazywa się ustrojem (organizacją). Dlatego przedstawimy prawodawstwu albo ustrojowi – zarząd, jako urzeczywistnienie woli państwa, czyn jego. Zarząd zatem w ogólności zawiera cały przedmiot jeszcze bez wszelkiego uwzględnienia treści, jest abstrakcijnym czynem państwa i wyraża tylko myśl rozgraniczenia woli od czynu państwowego; - nabiera zaś treści przez podział na władzę wykonawczą i zarząd właściwy. Władza wykonawcza jest znowu siłą i organizmem działalności państwa, bez względu na przedmiot. Jest zatem wszystkiem tem, co w zarządzie właściwym jest spólnem i jednostajnem, - jest ogólną częścią zarządu. Zarząd właściwytakże nie ma w sobie właściwego przedmiotu działalności i przychodzi do niego dopiero w swoim podziale na 3 główne formy, t.j. zarządu skarbowości, sprawiedliwości i wewnętrznych stosunków państwa. Podstawą tych 3-ch części zarządu właściwego, jest władza wykonawcza; zawierają one taką formę i takie zastosowanie tej władzy, jakie odpowiadają szczególnej naturze ich zadania.

Dla ułatwienia jasnego rozgraniczenia pojęć, przedstawiamy je szematycznie:

Naczelnik państwa

Wola państwa

Czyn państwa

Prawodawstwo

Zarząd w ogólności.

Narada

USTRÓJ (organizacja)

1. Władza wykonawcza

Postanowienie

2. Zarząd właściwy

a) z. skarbowości

b) z. sprawiedliwości

c) z. wewnętrzny

Mamy zatem już państwo i jego organa. Ale nie tylko państwo jest osobistością; lecz również i jego organa, o ile samodzielnie działać muszą i niezależnej, samodzielnej potrzebują woli, mają także charakter bytu osobistego. Obok wewnętrznego, duchowego związku z całością, każda samodzielna część posiadać winna zdolność samoistnej działalności, aby na swojem polu ideę państwa urzeczywistnić. Ale gdy tak postępuje, potrzebuje dla nadania miary swym czynnościom pewnej stałej granicy. Oznaczenie tej granicy zawiera w sobie stosunek, w jakim zostają te rozmaite części do życia całości. Tą granicą działalności każdego wyżej oznaczonego organu, - wewnętrznie zawarowaną naturą jego poszczególnych czynności w układzie zbiorowym, zewnętrznie zaś, przedmiotowo uznaną przez jasność państwową, - jest prawo publiczne państwa. To prawo publiczne nie ma swego osobnego układu, ale ściśle się zastosowuje do ograniczonego ustroju państwa, tak jak części jego odpowiadają częściom życia państwowego.

Pierwszą zatem częścią systemu prawa publicznego jest prawo naczelnika państwa. Drugą, prawo władzy prawodawczej, które określa formy tworzenia się woli państwowej. Trzecią nakoniec część nazwać można ogólnem prawem zarządu, zawierającem w sobie, jako część ogólną, prawo władzy wykonawczej, a jako szczególne części, prawa: zarządu skarbowego, z. sprawiedliwości i z. wewnętrznego, które razem nazwać można prawem zarządu właściwego.

Wiadomo jak się tworzy prawo publiczne. Może ono być wyprowadzone z poznania natury państwa i jego części, t.j. z abstrakcijnego pojęcia o całym układzie państwowym. Tem się zajmuje nauka czyli filozofja prawa publicznego, i ona też jest pierwszem źródłem tego prawa. Dalej może być to prawo wyprowadzone z historycznego jego rozwoju w danem państwie. Dwa są czynniki, które wpływają na historyczne kształcenie się prawa publicznego: jeden osobisty, drugi przyrodzony. Czynnikiem osobistym życia, panującym nad tworzeniem się prawa publicznego, jest to, co nazywamy towarzystwem ludzkiem. Wiemy z historji, jak każdy układ towarzyski tworzy swoje własne prawo publiczne, i tylko swej naturze odpowiadające znieść może. Ten element osobisty jest tak silny, że nawet wpływa na drugi czynnik – przyrodzony, leżący w naturze kraju i jego ludności. Jednakże i ten ostatni element naturalny wpływa także ze swojej strony, i ze wzajemnego działania obu powstaje historyczne, obowiązujące prawo publiczne każdego czasu i państwa, i pojęcie (zrozumienie) tego działania daje początek nauce historji tego prawa. Nakoniec powstaje prawo publiczne przez samoistne działanie osobistości państwowej w organie jego prawodawczym, t.j. przez władzę prawodawczą. Jeżeli przedmiotem woli państwowej będzie ograniczony stosunek głównych elementów, czynników państwa, t.j. naczelnika państwa, władzy prawodawczej i wykonawczej, to takie postanowienie prawne (konstytujące) budujące cały organizm życia państwowego na jego podstawach, nazywamy jego ustrojem (organizacją). Ustrój ten jest wyłącznem źródłem prawa publicznego, o ile sięgają jego postanowienia, i chociaż obejmuje wszystkie części prawa publicznego, jest w ściślejszym  zanczeniu prawnie oznaczonym porządkiem dla tworzenia się woli państwowej przez spółdziałanie reprezentacji narodowej (t.j. tego porządku, mocą którego na drodze organicznej ze zbiorowego życia obywateli tworzy się wola państwa), części, t.j. tworzenie się reprezentacji narodowej i stosunek takowej do naczelnika państwa, w każdej ustawie ustrojowej znajdować się powinny.

Z samej natury zarządu wypływa że on jest urzeczywistnieniem woli państwowej; na to nie potrzeba wyraźnego  postanowienia prawa ustrojowego. Jednakże się zdarza, że w tem zasadniczem prawie ustrojowem znajdują się postanowienia dotyczące pewnych części prawa władzy wykonawczej, albo rozciągające się do specjalnych części 

zarządu właściwego, tj. skarbowości, sprawiedliwości i zarządu  wewnętrznego. Będzie to zatem prawo administracyjne albo zarządu, powstałe na drodze ustrojowej. 

Drugim źródłem prawa administracyjnego będzie władza prawodawcza, mająca za podstawę prawo ustrojowe i będąca zarazem najwyższym objawem woli państwowej. Ona wydaje prawa i jest źródłem prawa administracyjnego, powstałego na drodze prawodawczej.

Ale ponieważ niepodobna jest władzy prawodawczej określić wszystkie czynniki zarządu w ogólniejszem znaczeniu, tem  bardziej  w więcej szczegółowych wypadkach, będących bardziej miejscowej, rozmaitej natury; z drugiej zaś strony, działalność zarządu potrzebuje aktu woli, któryby te czynniki organizował, - musi zatem sam zarząd w imieniu państwa tę wolę oznaczać dla każdego pojedyńczego wypadku. Akt ten woli zarządu nazywa się rozporządzeniem, i tu otrzymujemy prawo administracyjne powstałe na drodze rozporządzeń.

Dalej może się uformować prawo administracyjne przez historyczny rozwój prawa; a na koniec nauka, z zasad płynących z natury rzeczy, może zapełniać niedostatki obowiązującego prawa.

Prawo publiczne, jakeśmy dopiero co widzieli, dzieli się na prawo ustrojowe i prawo zarządu czyli administracyjne. Prawo administracyjne w obszerniejszem znaczeniu, zawierając  w sobie całe publiczne prawo działalności państwowej,  dzieli się naprzód na prawo władzy wykonawczej i na pr.zarządu właściwego, To ostatnie prawo, wedle trzech głównych części zarządu właściwego rozdziela się znowu na prawo skarbowe, sądownictwa i wewnętrznego zarządu,  z których każde znowu, tak jak i prawo władzy wykonawczej, powstało albo na drodze ustroju, albo prawodawczej, albo przez rozporządzenia, albo drogą historycznego rozwoju, albo wreszcie na polu teorii. 

Pozostaje nam jeszcze streścić  w krótkości naukę o władzy wykonawczej. Cała ta nauka dzieli się na dwie części, leżące w samej istocie czynności państwa: każdy czyn bowiem zjawia się naprzód jako siła, a powtóre jako środek urzeczywistnienia.

 Przedstawienie tej samodzielnie pojętej siły państwa, albo władzy wykonawczej, we wszystkich pojedyńczych momentach jej rozwoju, nazywamy prawem władzy wykonawczej; środki zaś, których używa ta siła i w których ona żyje, są to organa władzy wykonawczej. Przy obszerności życia osobistego państwa, występuje władza wykonawcza nie w pojedyńczym organie, ale przedstawia się jako cały system organów;  nauka zatem władzy wykonawczej dzieli się na prawo i na organizację tej władzy.

Rozpoczynając od prawa władzy wykonawczej, napotyka się naprzód rozmaite pojedyńcze władze w tejże władzy ogólnej. Pierwszą jest władza państwa, jako przedstawicielka całego osobistego życia państwa w jego jedności, bez wszelkiego rozróżnienia przedmiotu. Jest zatem tą siłą, przy pomocy której osobistość państwa przejawia się na zewnątrz  i nabiera znaczenia, bez stosunku jeszcze do woli i do czynu, wypełniających życie państwa. Abstrakcyjna władza państwowa nie jest częścią ani prawodawstwa ani zarządu;  jest tylko objawem osobistym państwa.

Pojedyńcze czynności tej władzy państwowej w monarchiach stanowią tak zwane prawa królewskie. Do tej władzy państwa należy naprzód reprezentacja państwa, zależąca wewnątrz państwa w piastowaniu  najwyższych dostojeństw i godności, na zewnątrz zaś – w posiadaniu prawa rozpoczynania wojen i zawierania traktatów. 

Dalej władza państwa jest szczytem prawodawstwa. Naczelnik państwa, przez swoje zgodzenie się, zamienia wolę  reprezentacji narodowej na indywidualną wolę samego państwa i nadaje jej siłę osobistej woli przez ogłoszenie. Jest to tak zwane prawo sankcjonowania i ogłaszania praw. 

Władza państwa jest po trzecie głową zarządu: każdy czyn państwa, jako czyn tej władzy państwowej, tj. naczelnika państwa, koniecznie musi się urzeczywistniać; albowiem wszelka władza wykonawcza i wszelki zarząd działają w imieniu naczelnika państwa.

Do władzy państwowej należy także naczelnictwo siły zbrojnej, tj.  wojska. Wojsko w państwie ma przeznaczenie przedstawiać potęgę państwa zupełnie przedmiotowo, i tę potęgę urzeczywistniać. Naczelnikiem siły zbrojnej jest koniecznie i wyłącznie naczelnik państwa; ponieważ wojsko nie ma i nie może mieć żadnego szczególnego zadania, nie ma także żadnej samodzielnej woli, - jest tylko organem osobistej woli naczelnika państwa. Uczucie, że bezpieczeństwo państwa, tak na zewnątrz  jako też i na wewnątrz, na niem polega,  wyradza uczucie honoru wojskowego, prowadzące na śmierć  i  zwycięstwo. Wojsko zatem nie należy do władzy wykonawczej, ani do zarządu; ma życie odrębne i jest ściśle i organicznie połączone z naczelnikiem państwa i jego władzą.

Drugą władzą obok najwyższej państwowej jest władza rządząca. Jest ona czynną wolą państwa, samodzielnie pojętą. Przedstawia się zaś, jak każda czynna wola, w  trzech formach: naprzód jako wola sama w sobie, tj. władza rozporządzająca;  powtóre, jako tworząca środki swego urzeczywistnienia, tj. władza organizacyjna: na koniec jako zewnętrzne  działanie, przymus – władza policyjna.

Pierwszą władzą – rozporządzającą jest prawo rządu – zastępować, lub też dopełniać prawo swoją własną wolą, za pomocą rozporządzeń. Jest to pierwsza i najważniejsza władza rządu, rozpościerająca się na wszystkie części zarządu, działająca zarówno w zarządzie skarbowości, sprawiedliwości i sprawach wewnętrznego zarządu.

Druga czynność władzy rządzącej polega na powierzaniu rozmaitym organom pojedyńczych czynności władzy wykonawczej. Ta strona władzy rządzącej nazywa się władzą organizacyjną. Rzeczywisty rozdział czynności nazywa się organizacją: zaś część władzy wykonawczej, przypadająca na każdy pojedyńczy organ, nazywa się jego kompetencją (władność).

Ponieważ się zdarza, że wola  pojedyńczej jednostki staje w sprzeczności z wolą państwa, wola zaś ostatniego koniecznie musi być wykonaną: władza rządząca ma władzę i prawo, wolę tę pojedyńczą  uczynić zgodną z wolą ogólną państwa, i ta władza w pewnym stosunku do pojedyńczej osobistości, jej woli i życia, nazywa się władzą policyjną. 

Te trzy części władzy rządowej: władza rozporządzająca, organizacyjna i policyjna, - wzajemnie się ograniczają i każda, pojedyńczo wzięta, zawiera w sobie wykonanie zadań dwóch innych. Widzimy także tutaj jaka różnica zachodzi pomiędzy prawem i rozporządzaniem.  Istotą rozporządzenia  jest to, że nigdy nie stwarza żadnego przedmiotowego prawa, ale daje pewne przepisy organom władzy wykonawczej dla ich działalności.  Rozporządzenie zawiera  orzeczenie o zastosowaniu istniejącej lub mniemanej woli państwa w granicach praw i zadań organu  wykonawczej władzy i w zakresie jego kompetencji. Rozporządzenie zawiera  zawsze rozkaz i pewien określony przedmiot. Prawo zaś jest uporządkowaniem pewnego stosunku życia. Prawo, jest to wola państwa, uznana przez wolę narodu, reprezentowana przez organ ustrojowy;  jest, to wola państwa, przez organ prawodawczy postawiona, a przez  zezwolenie naczelnika państwa wniesiona do stopnia osobistej woli państwowej. 

Takim sposobem abstrakcyjne pojęcie władzy wykonawczej rozdzieliło się na władzę państwową i władzę rządzącą;  pierwsza jest przedstawicielką ogólnej osobistości państwowej, druga wykonaniem w pojedyńczych objawach życia państwowego. Pierwsza, ogólna i wszędzie obecna, obejmuje i zawiera także władzę rządzącą: druga, określona i uporządkowana, w pewnych zjawia się formach. Temi formami są: władza  rozporządzająca, organizacyjna i poicyjna. Każda z tych form władzy rządzącej należy naprzód do wszystkich trzech części zarządu, chociaż one, -  w skarbowości, sądownictwie i zarządzie wewnętrznym,  każda inny ma przedmiot. Jednakże są one pomimo to trzema objawami władzy wykonawczej w świecie rzeczywistym. Te trzy formy wpływają na siebie i dopełniają się wzajemnie, - tak że i tu przedstawia się władza wykonawcza jako życiowa, działająca część tego ogólnego życia państwowego i służy za dowód, że państwo tu także pojęte być musi jako organiczna osobistość. Te trzy  wielkie funkcje władzy wyknawczej  są nie tylko  abstrakcyjnie niezależnemi, ale są także takiemi w rzeczywistości, i ta ich samodzielnośc objawia się jako  prawo władzy wykonawczej, czyli jako ustrojowa władza wykonawcza. Prawnie bowiem uznany jest w życiu państwa ciągły proces, który za pomocą  odpowiedzialności, skargi i zażalenia przywraca harmonię pomiędzy władzami prawodawczą i wykonawczą, tam gdzie ona w pojedyńczym wypadku bywa zagrożoną lub przerwaną.

Co się tyczy organizacji władzy wykonawczej, to naprzód państwo przedstawia się jako zupełnie osobista samodzielna indiwidualność, i ta osobista samodzielność występuje czynnie we władzy państwowej i ma swoje prawa. Pierwszą zatem formą organizmu państwowego jest organizm wykonawczy tej czystej' władzy państwowej, objawiający się w dostojeństwach państwowych i radzie państwa, które reprezentują i wypełniają tylko ten czysto osobisty element państwa.

Powtóre, przedstawia się państwo jako osobista jedność wszystkich stosunków, życia, jeduocząc i uswajając wszystkie rozmaitości i szczególności rzeczywistego życia, tak osobistego jako też i naturalnego. Państwo w tym względzie nazywamy rządem, a w stosunku do pojedyńczych praktycznych zadań, jakie stąd wypływają, zarządem. Osobisty organizm władzy wykonawczej, który urzeczywistnia wolę państwa rządzie i zarządzie, we wszystkich punktach życia rzeczywistego, nazywa się organizmem urzędowym (Amtsorganismus), który się znowu objawia w rządzie jako system millisterjalny, w zarządzie właściwym jako , system władz (Bohorde system). System ministerjalny w rządzie polega na przeprowadzeniu zasady odpowiedzialności; zaś systemu władzjest zadaniem- przy systemie ministerjalnym, sprowadzić jednostajność i jedność właściwego zarządu w najrozmaitszych stosunkach tak co do miejscowości jako też i przedmiotu.

Potrzecie, składa się państwo z pojedyńczych niezależnych osobistości swych obywateli. Prawo każdego obywatela przyjmować udział w tworzeniu się woli państwowej, jako wyraz jego samodzielności, zawarowane i organizowane jest w ustroju państwowym. Ale wola państwa objawia się nie tylko w prawodawstwie, lecz także, w granicach prawa, we władzy wykonawczej. Musi zatem istnieć organizm tej samodzielnej władzy wykonawczej, o ile ta ostatnia, jako zadanie i pole działania dla obywatelstwa państwowego, wśród państwa występuje. Taki organizm, oparty na tych samych stałych zasadach, które stworzyły i ustrój państwowy, musi także być trwały, -powinien mieć trwałe zadania, trwałe formy i stale przyjmować pojedyńcze osobistości, jako działające organa zarządu. Te trwałe formy, które samodzielne organizmy pojedyńczych osobistości przyjmują w zarządzie, nazywamy ciałami zarządzającemi sam zaś organizm z jego porządkiem i prawami- samorządem, którego najgłówniejszą formą jest gmina.

Nakoniec w samorządzie pojedyńcza osobistość jest zawsze organem jej narzuconego celu. Ale najwyższą formą udziału w działalności państwowej jest ta, w której pojedyńczy człowiek leżące w państwie i naturze jego zadania, z dobrowolnego natchnienia. sam sobie za cel stawia że swobodnie utworzonym organizmem stara się urzeczywistnić. Ta ostatnia forma nazywa się stowarzyszeniemStowarzyszenie, chociaż , samo sobie, wybiera swój cel działalności. jest jednakże jednem ogniwem organizmu zarządu; albowiem te postawione cele powinny być celami państwowemi i organizm stowarzyszeń, powinien zasadniczo ulegać rządowi i zarządowi państwowemu. Stowarzyszenie zatem jest ostatnim, najswobodniejszym, ale także przypadkowym organizmem władzy wykonawczej, którego znaczeniem bardziej wzrasta dla zarządu, czem więcej wolna, samodzielna, pojedyńcza osobistość uznana jest przez' władza państwową w ustroju organizacji państwowej.

Takim sposobem powstają cztery zasadnicze formy organizmu zarządu, z których każda jest wyrazem samodzielnej formy życia osobistego wzniesionego do organizmu. Innych form nie ma, i wszystkie organa władzy wykonawczej i wszystkie jej czynności dadzą się do tych zasadniczych form zredukować. Są one konieczne, albowiem polegają: na stałych podstawach: każde państwo i w każdym czasie miało i posiada organa państwa i władzy rządzącej, oraz korporacje i stowarzyszenia.

Skreśliwszy tak szkicowo nauce władzy wykonawczej w jej prawie i jej organizacji, i podzieliwszy zarząd właściwy na z. skarbowości, z. sprawiedliwości i wewnętrznych stosunków państwa, przechodzi Stein w II - ej części do zarządu, właściwego, którego zadaniem jest i celem wszelkie rzeczywiste czynności państwa skierować ku rozwojowi indiwidualnemu wszystkich do państwa należących pojedyńczych osobistości.

W. Załęski.

„Ekonomista”- pismo miesięczne, w drukarni Gazety Polskiej, Warszawa 1867 r. str. 129-142.